Абай жолы

АБАЙ АҒА

1

Күз аспаны күңгірт, бұлыңғыр. Ауада дымқыл сыз бар. Таң салқыны қазір күздің суық желіне айналған. Маңайда қызарып солған қурайлар көп көрінеді. Бүрінен айрылған тобылғыда қуқыл ренді. Ұзарып сарғайған селеу мен бозғыл көде, жусан — бері де жел лебінен қалтырайды. Бас шұлғып, елбек қағады. Қара жел қуған қаңбақ кең жазықта көп бұлыңдап, тынымсыз кезіп, жосып өтеді. Таң жаңада атқан. Салқын түннің қалың шығы жүргіншілердің аттарының тұяғын жылтыратып, шашасына шейін суландырған.

Ералының кең жазығына жаңа келіп ілінген жүргіншілер — ерте көшкен ауылдың ер-азаматы. Көшіп келе жатқан Абай аулы мен көрші ауылдар. Сол көштің алдында ұзаңқырап кеткен мынау бір топ аттылар — Абай мен оның жас достары, кей ақын-әншілер. Топтың алдыңғы қатарында Абай, Көкбай, Шұбар үшеуі өзгелерден озыңқырап, оңаша әңгімелесіп барады. Артқы топ Ақылбай, Мағаш, Кәкітай, Дәрмен болатын. Бұлардың артында Ербол мен Баймағамбет бір бөлек келеді.

Жүрістің ертелік мазасыздығына қарамай, күн райының мұңды, сұрқай көңілсіздігіне қарамай, ортадағы жастар тобы үнемі дабырлап сөйлесіп, әзілдесіп, күліп келе жатыр. Шетінен ақын жастар болғандықтан, бұлар соңғы кездерде өлең шығарудың әр алуан үлгілерін байқап көрісетін. Үйде отырса жазып айтатын ақындар топқа кезіксе домбыраға қосылып ән шырқайтын. Ал осындай ат үсті, жол-жөнекейде аға ақын Көкбайдың қыздыруымен көбінше шапшаң өлең айтуға да, бәсеке мен жарысқа да түсе берісетін.

Осы соңғы күндерде Ақылбай бір алуан жарыс үлгісін айтқан еді. Ол төрттік жырды төрт ақын болып, іліп-қағып айтатын бір дәстүр.

Кейінгі топтың жол ұзақтығын, мезгіл жүдеулігін елемей, көңілді күлкімен келе жатуына қазірде де себеп болған сол іліп-қақпа өлеңдер. Бірін-бірі ет ауыртпайтын әзілмен мысқылдап, өнерге бәсекелеседі, құрбылық әзілде де дамылсыз тайталасады, Енді бір кезекте Мағаш ат үстіңде құныса түсіп, Кәкітай мен Ақылбайға қарап, тағы бір төрттіктің алғашқы бір жолын оқыс бастады:

Күз жетті ме, батыр-ау, неге тоңдым,—

дегенде, бағанадан кезек қағысып, шапшаңдыққа өздерін қайрағандай боп келе жатқан ақын жігіттер тегіс елең ете қалысты. Бірақ алдымен іліп әкеткен Ақылбай болды:

Тоңғаның рас, бозарып түсің де онды,

Ендігі кезекті Дәрмен айтуға бейімделді. Ол — бұлардың ішіндегі ең шапшаңы және тапқыр, айтқышы. Дәрмен бағанадан бергі дағдысымен төрттіктің соңғы екі жолын тағы өзі бітіруге ыңғайланғанда, Мағаш қатарыңда келе жатқан Дәрменнің тізгінін ұстап күліп тұрып, әзіл айтты.

- Дәрмен, сен шабытыңды ірке тұр. Бағанадан бері есеміз мына Кәкітайда кетіп барады. Бұл неге қосылмайды? Осы айтсын. Айт, кәне, шапшаң!—деп, Мағаш көзін сығырайта күліп, өзінің үнемі қатты қалжыңдасатын құрдасы Кәкітайға қарады, Ол да осындай бір шабуылды тосқандай екен. Жолдастарын таңғалдырғандай оқыс өжеттік көрсетті.Өзінің шарылдаған қатты үнімен дауыстап тұрып, іле жөнелді:

Бірің тоңып, бірің оң, жұмысым жоқ,

Ойына түк кірмейді Кәкітай шоңның —

деп қатты күліп жіберді.

Ақылбай баяу мінезімен таңырқаған бойында Кәкітайға бұрылды да, «шоңның»... деп, соңғы ұйқасты қайталап:

- Бұл не деген ұйқас?!— деді.

Дәл осы сәтте Мағаш пен Дәрмен Кәкітайды мысқыл етіп, Ақылбайдың күдігін қостап, күле жөнелісті.

- Қысылғаныңа көрінсін, Кәкітай, «шоңның» деген сөз жоқ. Өлең айтса Кәкітайдың бір обқа жығылатынын білуші ем. Барып

шыққан жерін қарасаңшы,- деп Мағаш күліп келеді, Дәрмен де ақсия күліп:

— Бұл қайдан алған ұйқасың, қазақ естімеген сөзді қайдан сүйреп әкелдің, Кәке-ау?— деді.

Кәкітай олардың күлкісін біраз еркіндетіп жіберіп, екі көзі күлімдеп, өзі де лекіте күлді де, енді жауаптасып, дауға кірісті:

— Өлеңнің сөзі Мағаш пен Дәрмен айта беретін, күндегі көптің құлағына сіңген сөз бола ма екен? Кейде айшықты сөз әлдеқайда алыстан кеп, осылай таңырқатып та кетуі керек. Мен білсем, осы төрттікті өлең ғып тұрған жалғыз менің жаңағы ұйқасым,—деді.

Бірақ жолдастары, бастығы Ақылбай болып, Кәкітайға қарсы жабыла дау айтты. Қатты күлкілерін естіген соң топқа енді Баймағамбетпен Ербол кеп қосылды. Оларға да Мағаш өзінің сөзін мақұлдатпақ. Өлеңдерін қайталап айтысып, бәрі де жасы үлкен аға Ерболдың төрелігін тілесті. Кәкітай айналадағының қаңқуы, әжуасы көбейген соң көп күлкіні ауырламаса да өзінің ісі дұрыстығын Ерболға қуаттатқысы келді, оған жалынғандай шағынып сөйледі.

— Ербол аға, мыналардың орынсыз күлкі, жалған сықағын тыйыңызшы! Арашашы тіледім сізден! Құдай ақы, «шоңның» деген қазақ сөзі бар деп айтып беріңізші мыналарға!—деді.

Ербол төреші болғандықтан, енді жұрттың бәрі жаттап алған төрттікті өзі тағы бір айтып, аз ойланып, бас шайқады. Кәкітайға жолдастары әлі күліп келе жатыр. Ербол оған жаны ашығандай қабақ білдірсе де, жігітті қостай алмады.

— Айналайын Кәкітай, даусың шырылдағанда жазықсыздан күйіп бара жатқандай көрінесің-ақ! Бірақ мен өлең сөзде әділ би болатұғым. Баяғыда Абай мен Қуандықтың айтысында Абайды Қуандыққа жығып бергем-ді. Сен арыз айтқаныңмен, зорлық етіп тұрсың. Қазақта «шоңның» деген сөз жоқ! Бұл өңірде арғы-бергіде біз естімеген сөз,— деді.

Кәкітай ендігі қалған Баймағамбетке жабысып, тағы да бұрынғысынан да даусын қатайтып, шырылдай түсіп:

— Ойбай-ау, мына жұрт не дейді, Бақа!? Естімеген сөзің жоқ, көрі құлақты өзің ең. Өзің айтшы!— деп содан үміт қып еді, Баймағамбет бағанадан «шоңның, шоңның» деген сөзді қайталап, күбірлеп, қабағын түйіп айтып келе жатқан. Қазір ол өзінің тура кететін бірбеткейлігімен:

— Кәкітай, сенікі теріс! Ешбір ертегі-хикаяда «шоңның» деген сөз жоқ. Мұндай өлеңді есітіп көргенім жоқ!— деді.

Жұрт Кәкітайдың күйгелек мінезінен тағы бір оқыс нәрсе күтіп, даурыға түсті. Бірақ ол әлі мойындаған да, жасыған да жоқ. Атын тебініп жіберіп:

— Ой, Тәңір-ай, жеріне жетпей Кәкітай жығылмайды. Анау Абай ағама жүгінемін. Жүр, білгіштерінді сонда көрермін, кәне!— деп жорта жөнелді.

Қалған топтың барлығы да сар желіп отырып, Абайларды қуып жетті.

Өзгелерден бұрын жеткен Кәкітай жаңағы қызу үстіндегі ащы үнімен Абайға дауларының жайын мәлімдеп келеді. Дау «шоңның» деген сөздің айналасында екенін білгенде, Көкбай күліп жіберді. Ол бірдемені білетін сияқты. Кәкітай соған дәмелене қарады. Артқы аттылардың барлығы қатарына жеткен соң, Абай Ербол мен Баймағамбетке бұрылып:

— Мағашқа сен екеуің де қосылып, Кәкітайды жығып бердіңдер ме шынымен?— деп еді. Ербол қалжыңдап:

— Мен Кәкітай ғана емес, әділетіне келгенде сені де сан жерде жығып бергем. Сонымды айтқам жоқ па!—деді.

— Жығып беру оңай ғой. Ұтықты төрелік айтсаң, жыққаның — жыққан. Ал Кәкітайдікі дұрыс болса қайтесің?— дегенде, жаңағы желпініп келген аттылардың барлығы да аңырып қалды. Кейбіреулері сәл тоқтап, Абайдың аузына қадалды.

— Қазақта «шоң» деген кісі аты да бар. Кісі болғанда Шоң, Торайғыр деген ағайынды екеуі бірдей суырылған шешен. Сүйіндік ішінен шыққан қос өркештей адамдар болған. Олар айтты деген нақыл-тақпақ исі Орта жүзге мәлім. Ал сол «шоң» деген сөздің түп төркіні, мен білсем, қазақ сөзі емес. Мына Ұлы жүз, Үйсін ақындарының, шешендерінің ескі ырғақтарында да ұшырып отырады. Осы сөздің асыл түбі қырғыздан ба деп топшылаймын. Қалайда, Кәкітай бәрінді қирата жеңіп отыр. Шынында, «тоңдым», «оңдымдарыңа» еркек ақын болып қайратты ажар берген Кәкітай!— деп Абай әзіл етті.

Жеңген Кәкітай да, жеңілген ақындар да, оларды құптаушылар да Абайдың зілсіз мысқылына мәз бола түсті.

Жүргіншілер Ералының қазірде қуаң тартқан шалғынын біраз аралап өтті. Топтың алдына таман озғындатып келе жатқан Абай бір кішкене төбешікке қарай тартты. Ол төбенің басына шыққанда, барлық аттылар сәл ғана томпайып жатқан ескі екі моланы керді.

Жастардың жүзінде Абайдың бұл молаға тоқтағанына таңырқау бар. Олар осы ескі моланың кімнен қалған көне белгі

екенін білмеуші еді. Абай атының басын өзгелерден оздырыңқырап кеп, қос молаға көз жіберіп, көп үнсіз тұрып қалды.

Бұның селдір сұлу сақалына енді сәл ғана ақ араласқан. Айналасына азырақ әжім жиылған мұңлы көзін кейде қысыңқырап қарайды. Кейде әлдебір күңдерді алаңсыз көңілмен есіне түсірмектей, көзін жұмып тұрып ойланып қалады. Шұбар мен Дәрменнің қолындағы екі көк қаршыға да молаға бас изей түсіп, оқыс бір анды күткендей, қадалып қапты. Алтын сары көздерін кірпік қақпай шаншылтады. Шабыттағы бапты құстар қапысыз сәтті бағып тұр.

Көпке түсініксіз түрде бірталай үнсіз тұрып қалған Абай бір кезде денесін бұрмай, оң қолын ғана көтеріп, артына қарай қайырды да, жігіттерге белгі етті. Барлық топ көрнексіз молаға әлі де таңырқай қарап, Абайдың қатарына келді. Ат тұяқтарының тықыры басылып, жұрт тегіс тыныш жым-жырттыққа ауысқанда ғана Абай сөз қатты. Ақырын қоңыр үнмен сөйлей бастады.

— Осы жалғыз мола осынау елсіз жотаға пайда болғалы, міне, биыл жүз рет жадырап жаз, кірбең тартқан күз кепті. Сол бір ықылымнан бергі көп буындар тіршілігінің үнсіз куәсі осы мола. Бұл қос мола — ішіне аса бір ауыр сыр бүккен молалар. Шанда бір осы тұсқа соғып өткенде, әлдебір арылмаған қарызым бардай боламын. Ақындық қарызым сияқтанады. Бұнда жатқан бірі — қыз, бірі — жігіт. Жігіт — Кебек, қызы Еңлік атанушы еді!—деген кезде Абайдың үні ажарланып, машықты қалпына ауысып, қатаң сөйледі.

— Осы екеуін махаббат үшін өз елінің қатал үкімі, өз замандастарының қолымен, зорлықпен өлтірткен болатын. Жүз жылдан бұрын да, содан кейін де, дәл бүгінгі күнге шейін де ұлға тұсау, қызға бұғау болған ел заңы осы екеуін ат құйрығына байлатып, сүйретіп өлтірткен.

Абай аз тоқтап, күз желінің суылдай соққан лебінен әлдебір суық сарын есіткендей болды. Аласа төбенің селеу мен көдесі қалтырай түсіп, бас шұлғып, баяғы бір ескі зардың болғанына куәлік айтқандай. Абай қарасөзбен көне бір баллада сазын шертіп тұрғандай.

— Еңлік пен Кебек қуғыннан қашып, андай боп, мына Орда тауын паналап, азғантай ғана дәурен сүрген-ді. Сол бұйырмаған махаббат, достықтан біткен екеуінің баласы, жөргектегі нәрестесі — жас ұлан, әкесі мен шешесінен айрылған күні жөргегінде жылаған күйінде мынау шеткі Ақшоқының есіз биігінің басына апарып тасталды. Дәл сол қаза күні байып батқанша шегі қатып,

жылап жатты. Суық дүние, тылсым дүние ортасында, тас бауыр адамнан алыс, жалғыздықта... үні өшті!.. Мәңгі өшті!..— деді де Абай сөзін бітірді.

Жастар үріккендей боп түйілген қабақпен, шошынған жүзбен қарасады. Ең алғаш шапшаң үн қатқан Дәрмен еді.

— Кімнің бұйрығы солай етті, Абай аға-ау?

— Өлтірген кім?

— Өлтірген кім?— десіп, Мағаш, Кәкітай да сұрасты.

— Өлтірткен — Кеңгірбай! Осы тұрған көбіміздің атамыз. Сол күндегі елдің анандай иен кешін бастаған әруағымыз Кеңгірбай!— деп, Абай айнала тұрған жастардың түріне барлағандай бағып қарады.

Бұл сөзге Шұбар сескеніп қалған-ды. Өзге жастар үнсіз аңырғандай. Тек Дәрмен ғана:

— Әруағы да езі, жастарының жендеті де өзі болғаны ма?— дегенде, Абай оған сәл сүйсіне қарады.

Шұбар Дәрменді қағып:

— Тек, аңдап сөйле!— деп қалды.

Абай Дәрмен жүзіндегі басылмаған ақындық ұшқынды танып

тұр.

— Содан бері ол шынжыр қазақ қызының мойнына бұрынғыдан да бата түсті! — деп тағы тоқтады.

Осы кезде қолындағы қаршығасындай екі көзі оттанып, ұшқындаған Дәрмен оқыс бір оймен тұтанғандай болды.

— Абай аға, рұқсат етіңізші! Жүз жыл бойында талай жолаушы мен өткінші Еңлікке өзі білген құранын оқып, бата қылды ғой. Олары тие берсін! Мен бүгін сол Еңліктер жүрегіне арналған басқаша, өзгеше бір құран оқиын. Соған рұқсат па екен?— деді.

Абай іркілген жоқ. Дәрменге қызыққандай, жылы шыраймен қарады да: «Оқы!..»— деді. Сол белгіні күткен Дәрмен:

— Ендеше, Еңлік, Кебек құраны мынау болсын,— дей салып, тамағын кенеп алып, шырқап тұрып, әсем қоңыр даусымен ән бастады. Көкбай мен Шұбар мынандай оқыс мінезден қысылғандай қыбылжып, бір нәрсе айтардай болысып еді. Абай тыныштық тілеп, екі қолын шапшаң сермеді де, барлық топқа тыйым салып, Дәрменді тыңдауға бұйрық етті. Көпшілік үнсіз тұрып, құптағандай, ұйып тыңдап қалды. Дәрменнің өзгеше мұңмен аса сезімтал ажар беріп айтқан әні амандық, бейбітшілікте айтылатын сауық әні тәрізді емес. Өлгендердің әруағына арналған, дертті жүрек жоқтауы сияқты. Жүзінің сыр толқыны көп әнші-ақын, бұл топтың бәріне мәлім бір әнді бастаса да, қазіргі айтуында соны осы сәтке аса бір орайлы саздай созады. Айтып тұрғаны Абай әні -«Көзімнің қарасы».

Мағаш пен Кәкітай Абайға қосылып, Дәрменнің оқыс қылығын сүйсіне түсінді. Таңданып, тамашалай қарасады. Дәрмен ұзақ өлеңді түгел айтқан жоқ. Ынтық жүректердің күліп тұрып, жан берердей үзіліп айтқан арманды шерлерінен теріп, таңдап айтты. Төрт ауыз жоқтау айтты да, жүдеп күрсініп, тынып қалды.

Абай ақырын ғана атын бұрды. Семіз қоңыр төбел ат жай ғана басып, тізгін соза бас изей түсіп, жүріп келеді. Өзгелер де қозғалған. Топ катар келе жатқан. Орталарында екі қаршыға дүр-дүр сілкіністі. Екеуі де жүргіншілердің алдыңғы жағына қадала қарап, қомағай көздерінен ұшқындаған шабыт шашады.

Әлі де желісі үзілмеген ой соңында келе жатқан Абай жастарға тағы бір сөз тастады:

— Жә, сол Еңлікті буындырған арқан түйінінде тұншығып кеткен шер бар емес пе еді? Ең болмаса бүгінгі күн осы мола мен сол жүрек сырын ел-жұртқа дат ететін шақ жетпеді ме?! Еңлік үнімен қыз жүрегі сыр айтса, Кебек тілімен ұл арманы, ер ашуы, ұлан жоқталса болмас па?! Ақынсыңдар ғой. Мынау күздің түнерген күнінде, түңілткендей күй мен саз келеді ескіден! Мен айтсам, шабытты тек шаттықтан таппай, елдің, ердің күйкі жүдеу күйінен де таппақ шарт! Жыр шындықпен туысса, шыңнан аққан бұлақтай алыс өріс табады. Ендеше, осы естіген, көрген жайдан жыр туғызса нетеді? Қызығатының бар ма?— деді.

Абайдың аңғарын жақсы түйген Дәрмен, бір байлауға бекініп те қойған екен. Сонысын енді айта бергенде, бұның алдына түсіп Шұбар сөйлеп кетті:

— Абай аға, дәл осы жайды мен жазамын!

Өзінен бұрын айтушы болса да, Дәрмен тоқтаған жоқ:

— Абай аға, менің аузымдағы сөзімді Шұбар айтты. Мен де жазамын!

Шұбар жақтырмай, тыжырынып күле түсті:

— Сенің аузындағы сөзіңді айтқам жоқ. Өзімнің ойымдағы байлауымды айттым. Сенің жазатыныңды менің айтатыным не? Өзім айттым, өзім жазам!

— Жоқ, мен жазам!

— Сен емес, мен жазам,— деп екі жігіт жарыса таласып, қызу үстінде тоқтай алмағанына Абай бастаған барлық топ қызығып қалды. Дәрмен өзінің дәлелін ойланып алып, көпшіліктің төрелігіне шаққысы келді:

— Екеуміздің таласымызға байлауын көп айтсын. Бірақ мен осы жайды жазатынымды Шұбардың сөзбен айтқанынан бұрын жаңа зират басында әнмен айтып қойғам жоқ па?!— деп еді. Бұнысын Мағаш мақұлдап, бас изеді. Шұбар ол сөзді қағытып, қалжың етті.

— Рас, жеңер ақынға бұл сөздің де орайы бар шығар. Бірақ әділетіңді өзің айтшы, Дәрмен! Сен ол жерде өз жаныңнан бір ауыз сөз айттың ба? Абай ағамның өленің ғана айтпадың ба? Ал жазамын дегенді бұрын айтқан менмін.

— Сен тілмен айтсаң, мен ділмен, жүрекпен айттым! Сол Абай ағамның ғашықтық өлеңін өлі әруақтарға бағыштап айтқан жерде-ақ сазым менен сезімім соларда екенін танытқам! Тәңірі-ай, біз ақын емеспіз бе? Үнемі сөзбен ұғындырып беру керек пе, емеурін де жетпей ме?!—деп Дәрмен тағы да ұтықты дау бастады.

Бұл екеуінің таласына Ербол даурыға күліп келе жатқан. Енді ол екі жігіттің сөзін бөлді. Өзі алдағы қыраттау бір тұсқа көз салып келе жатыр еді. Қазірде сығырая түсіп күн салып қарап, бір нәрсені болжап алды да, үнді даусымен көтеріле сөйледі:

— Уәй, жігіттер! Сендердің өлең жазамын деп қырқысқан таласың тіпті жақсы. Қандай қанібет! Бірақ осы жерде кімнің жазатынына билікті мен айтайын ба?!— деп сәл тоқтай берді. Екі жігіт:

— Айт! Айтыңыз!— десіп кідіре қалды.

— Айт десең, мынау! Сонау қазотының қалың жерінде, анау қыратта бір топ дуадақ отыр. Қаршығаларың көріп келеді. Қазір алыс та болса, екеуің де құстарыңды сол тұрғыға қатар жіберіңдерші! Шабыттың бәйгесін шабыт айырсын!—дегенде, Абай «бәрекелде» деп Ерболды тез қостады. Ербол соңғы кесімін тағы айтты. Дуадақ жайы айтылғалы аңшы жігіттер ақырын сөйлесуді белгі етіп, іркіліп қалған-ды. Ербол да дуадақтың сақтығын еске

алып, енді ақырын ғана, дабырсыз айтты:

— Кімнің құсы бұрын барып дуадақ ілсе, Еңлік-Кебек жыры сонікі болсын!

Топ иіріліп тұр еді. Шұбар мен Дәрмен билікке тоқтаса қалды.

— Болды!

— Жарайды!

— Ал жібердік!— десіп, топтан алға таман жырыла бере, құстарын серпіп-серпіп жіберісіп қалды. Шұбар осы арада екі құстың ентелей кеткен ажарларына қарай сала Абайға бұрылды. Енді асыға сөйледі.

— Ал, Абай аға! Осы билік байлау ғой!

Көкбай:

— Құстар ынталы кетті. Қазір, қазір сын,- деп шабуға ыңғайланып еді, аңшылар «шаппа, шаппа» деп шапқызбай тоқтата берді.

Абай бұл жерде бар топқа ойда жоқ, бір оқыс сабыр көрсетті.

— Ерболдың байлауы дұрыс! Бірақ менің тағы бір шартым бар. Құстарың ана дуадақты барып ілгенше,бір-бір ауыз тың өлеңді екеуің шауып келе жатып, қатар айтындар!— деді.

Бұл кезде барлық аттылар желе жөнеліскен. Шұбар мен Дәрмен Абайдың екі жағына шығып алған. Абайдың жаңағы байлауын Шұбар тез қостады.

— Жарайды, Абай аға, қаршыға жайында ма?

Барлық жастар саят қызығына қызумен берілсе де, Абайдың ендігі ақындық бұйрығын анталай тосты.

Абай Шұбарға қарап:

—Жоқ, қаршыға емес! Сын болған соң қысас сын болсын. Мен қапысыз шапшаңдықты тілеймін. Тапсыратыным,— деп саспай анық етіп, жарыс өлеңнің жайын айтты.— Қысқы аязды түнде, гуілдеп соққан жел үніне күй қосып, кәрі әже немересін қандай сөзбен жұбатады? Соны шапшаң жыр етіп беріңдер. Ал айт!—деді.

Шұбар Абайға қалта қарап, қиналғандай түңілді.

— Абай аға! Мынауыңыз сын емес, жаза ғой!—деп еді. Дәрмен осы кезде қатар жортып келе жатып, Абайға естірте, оқыс шапшаң өлеңді айта жөнелді. Шұбар өз сөзіне тыңдаушы құлақ таппағансып, әдейі іркілгенсіп үнсіз қалды.

Мына талас — қаршығалар таласынан да төтенше. Барлық жайы еріксіз көңіл аударғандай күйге айналды. Көпшілік қаршығаны қойып, мұндағы шабыт қаршығасының қанат қағысына қадалды. Дәрмен жұрттың тегіс ықылас аударғанын танып, желе-жортып, шапшаң өлеңді соқтырып келеді. Абай ақсия, сүйсіне күлігі, тымағын қолына алып, Дәрменге қарай қисая құлап, тыңдап қапты. Шабытты ақын жосыта жырлап келеді:

Талай да талай шапшаң бар шығарды,

Үлгі етер, шапшаң жырым қаршығамды.

Ақ түтек, ың-шың у-шу аяз түнде

Көрі әже дәл былай деп зар шығарды:

Қорқытпа менің баламды,

Гулей соққан ақ боран!

Балам әже қойнында,

Келе алмайсың сен бұған!

Ұйқысынан айырма,

Кезе бер есіз даланды.

Ұйықта, бөпем, оянба,

Әлдилеймін баламды!

«Әлди, бөпем, әлди-ай»—

Деп жырласын кәрі ана!

Ұйқыға барсын сол бала,

Тілесе тағы жырласын

Жүз жыл бойы сол ана...-

деп, көзін алға қарай тастап жіберіп, сүйсінген жұрттың барлығына естірте, өлеңнің соңын айтады.

Қаршығам жемін іліпті,

Абай аға, бері қара!

Дәрмен енді атына қамшы басып, құйықтыра жөнелді. Абайдың Дәрменге анық сүйсінген жолы осы еді.

— Бәсе! Шіркін, ақын болсаң осындай бол!—деді.

Өз ішінде осы Дәрмен деген інісін «Абайға шәкірт етіп, жолдас етем» деп әкеп қосқан қарт Дәркембайға қазір Абай алғыс айтып келеді.

Барлық топ енді түгел шапқан күйінде құстардың соңынан кетті. Озып барған Мағаш еді. Лақтай бір дуадақты сары ала жүнін жарқылдатып басып қалған бір қаршығаның үстіне ағызып жетті де, тымағын бұлғап, арттағыларға айқай салды. Кейінгілер де тақау еді.

—Дәрмен! Дәрмен! Шүйінші! Еңлік жыры сенікі,—деді Мағаш.

Дәрмен шауып келе жатқан күйінде атынан домалай түсіп, құсына ұмтылды. Мағаш пен Ақылбайлар да, қағілез, шапшаң Баймағамбетте осы құстың үстіне үймелеп қалысты. Бөлек жерде жалғыз ғана Шұбар өз құсына айналып жүр. Ол дуадақ олжаланған көрінбейді. Мынау топ Дәрменнің дуадағын Ерболдың қанжығасына байлап, енді түгелімен Шұбарға келді. Ол жерде жүресінен отырып, қаршығасын етегімен қоршалай бүркеп апты. Бұндағы жайды өзгеден бұрын Көкбай түйген екен. Енді Шұбарға қарап, қарқ-қарқ күледі.

— Масқара! Шұбардың құсы дуадақ ілудің орнына, дуадақтан жапа шегіп, қорлық көріп қалыпты ғой!— деді.

Шұбар қаршығасын амалсыз жұртқа көрсетіп, қолына алды. Бұл қыранның үсті су, үрпиіп қалыпты. Көкбай Шұбармен қатты қалжыңдасатын әдетіне басып:

— Басына дуадақ саңғып кетіпті. Апырай, жақсы талап үстінде мынау жаман шәулінің ырымы қалай жаман еді, Шұбар!—деп тағы күлді. Шұбар сөз қатпаса да ызаланып, Көкбайға салқын көз тастап, сырт айналып, атына міне берді. Абайдың Шұбарға жаны ашығандай болды.

— Олай деме, Көкбай! Қаршыға өзге жаман құс емес, ашу мен намыстың жиын оты өзіңде де мол. Не жаманат болса, өз басына,— деп енді топқа бұрылды.

—Ал бірақ жыр Дәрмендікі. Дәрмен, сен жазасың!— деді.

Әлі де шабытты, желікті Дәрмен енді балаша бір қуаныш білдіріп, астындағы ақ бедеуін өзі дағдыландырып үйреткен қалпына салып, шаужайлап, тебінгенде ақ бедеу мұның қуанышын қостағандай шапшып, қосаяқтап шаншылып тұрып қалды. Шаңқан боздың үстінде Дәрменнің қуанып, ақсия күлген жүзі қызықтырғандай. Жас жалынын атқандай. Қолындағы көк қаршығасы да болаттай жалын ойнап, талпына ұшып, шабытқа тіленеді.

Осы кезде күздің баяу күні көтеріле түсіп, қызғылт сәуле берді. Шапшыған ақ бедеудің үстінде талпынған қаршыға ұстап, күліп тұрған нұрлы жігіт қызғылт күннің шұғыласына малынды.

Әрі шабыт шалған, әрі күн шұғыласы шалған, шапшыған жігіт Абай көзіне ақ мәрмәрдан ойылған, әсем біткен тас тұлғадай көрініп еді.

Жаңағы көркем бір сәтке сүйсініп езу тартқан Абайдың сол көңілді шағы айығып болғанша, қатты келе жатқан ат дүбірі естілді. Бар жолаушы шұғыл бұрылып сырт қарады. Абай атымен бұрылды.

Асығыс, суыт жүріспен келе жатқан жалғыз атты жүргінші енді ғана желісін бәсеңдетіп, тақап қалды. Астындағы. бөдес қоңыр құнанның омырауы, құлағы, көзіне шейін тер басқан. Кең жүгеннің сағалдырық тоға басы шылдырай түседі. Еңгезердей балғын қара жігіттің екі аяғы кішкене құнанның тілерсегін соғады. Қою қара мұрты тықыр біткен, өткір, кішілеу көзді жүргінші Әбді дейтін Жігітек екен.

Алыстан-ақ Абайға тура беттеп, өзгелерге қарамастан тек Абайдың өзіне ғана арнағандай боп:

— Ассалаумәликім, Абай аға!— деді.

Жігіттің енді сұрқыл тартқан жүзі мен қанталай түскен көзінен Абай ашу-шағым тәрізді ажар аңғарды. Өзінде тығыз жұмысы барын да байқағандай.

— Уәғалайекүмәсәлем! Е, жігіт, неғып суыт келесің?- деп, Абай дағдысы бойынша жүргіншінің ісін тез білмек болды.

Әбді байыпты мінез көрсетіп, әуелі Ербол сияқты өзге үлкендерге қарап, қысқа ғана амандасып алды. Сонан соң Абайға тік қарап тұрып сөйлеп кетті.

— Абай аға! Тығыз жұмыспен, арызбен келдім. Өзіңізге келдім. Мына бір жаман құнаныммен арттарыңыздан жортқалы кәп болып еді. Ісім асығыс болса да жеткенім осы!

— Қандай іс, сөйлеші!— деп, Абай жігітке қадала қарап тұр.

— Ісім өз басымдікі ғана емес, жеті бірдей ауылдікі. Сол ауылдардың бар жаны боп, сізге жұмсап отыр. Біз мына Әзберген, Шүйгін судағы жеті ауыл Жігітекпіз!

— Білем ғой.

— Сол жеті ауыл бүгінде қатты зорлық пен қорлық кәріп тұрмыз. Зорлықшы — Әзімбай!— дегенде, Абай қабағын шытына түсті.

Әзімбай деген көкауру, қыңыр кесел боп өсіп келе жатқан. Ол және Абайдың інісі аталады. Ара ағайын емес, Әзімбай айыпты болса, Абайдың ары бірге қысылады. Бұ да қоса жауапкердей сезінеді. Осыны ойлап тұрып Абай өзінің қалай күрсінгенін де аңғармады. Әбді болса, Абайдың қабағы мен демінен өз тараптарын танығандай болды. Сөйлеп түр:

— Бар пішендігіміздің қақ жарымын тартып алып, орғызғалы жатыр. Осыны алдыңғы жыл, былтыр — екі жыл зорлап алып кеп, енді міне биыл, үшінші жыл, тағы орақшысын әкеп салып отыр. Өткен жылдарда да жанымызға батып еді. Онда бірақ әр ауылды бөлек-бөлек алдап-сулап аунатып жеді. Қысқы азығымыз, аз ғана пішеніміз болатын. Өзімізде мал болмаса да, қыс ортасында әлді-малды ауылдардан күтімге арық-тұрағын алып барып жемшөп беріп, тым құрыса, ас-суымызды айырушы ек. Сұрау жоқ, келісу жоқ, келеді де бас салады жыл сайын. Бүгін осы қорлық еттен өтіп, сүйекке жеткен соң, бар жеті ауыл боп бірлесіп кеп, бағана наразылық айтып ек. Айдап шықты Әзімбай! Содан соң бір жақта оның орақшылары, бір жақта біздің кедей-кепшік боп жанжал-керісте тұрмыз,— деп, болған жайды баяндап кеп, Әбді енді шынымен ширықтырған қорлық, қиянат, жуандық жайына ауысты.

— Абай аға, міне осындай жылаулар жайымен келдім. Азулы, аямасқа жем боп жатқан жұртың жіберді. Жеті ауылдың жоқ-жігіті, аш-арығы жұртың емей немене? Жақын отырған көршісіміз. Бірақ ең жырақтан шапқан жаудан да жаман. Жыл сайын, ай сайын, кейде, тіпті, күн сайын көргеніміз бір тепкі. Көз ашылар бар ма, сірә, бұл дерттен!?— деп қайнай сөйлегенде, кесек жүзіне діріл кіріп, көздері да намыскер ызадан жасаурап кетті.

Шұбар қасындағы Көкбайды түртіп:

— Заржағын қарашы!—деді.

Жігітті жақтырмай, мұрнын шүйіріп тұр.

Абай Әбдіні бар ынтасымен түсінгендей, оның отты тілді кескініне сүйсініп қарап қапты. Әбдінің намысын, барлық осындай көп, момын жазықсыз қалың ел намысындай сезінді. Бірақ ішінен «көз ашылар күнді сен көксегенде, мен күңіреніп іздесемші!» деп, сәт ойланып қап еді. Енді шапшаң сергіп, екі жағындағы топқа сөз тастады. Ширығып, қатаң үнмен сөйлеп кетті.

— Ей жұрт, мынау көрінеу қиянат қой... Бас салып бақыртып, тонап жатқан деген осы емес пе жарлы менен жазықсызды?— деп жолдастарының жүзіне қарап өтті.

Өзгеден бұрын Шұбар сез қатты:

— Бұлар — Тәкежанның көршісі. Бірде тату, бірде араз көрші сыбайластың әдеті емес пе? Сол Тәкежанның өзіне жіберсеңіз жетпей ме!

Абай Шұбарға қатты қадалып, тіксіне қарады.

— О қалай дегенің? Тәкежанға барса, кезі кермей отыр ма? Оның өзімен даулы боп, бізді ара ағайын көріп, пана тілеп кеп отырған жоқ па?

— Тәкежан сізге ренжиді ғой. Оның арты тағы беймазалық, тағы дерт... Өзіңізге ауыр ғой. Тағы да өлең, өнер, тыныш еңбек — бәрі қалады ғой, содан қорқам!

— Ой, өйтіп, жұрттың көз жасынан тығылып туған өлең адыра қалсын! Өнесі!?— деп Шұбарға Абай ызалана қарады.— Жыртқыштық, қорқаулық, жауыздық қиянатты көргенде сендердің сезетінің мен айтатының осы ма? Бүйтіп ақын болмай-ақ қал!

— Мейліңіз, ендеше!— деп, Шұбар сызданып тоқтап қалды. Абай ашулы үнмен енді әмір ете сөйледі:

— Мағаш, Дәрмен! Бар екеуің! Мына Әбдіге еріп тез жетіндер сол жанжал жерге. Айт Әзімбайға, тоқтатсын орақ салғанын. Жылатпасын мынау елді!- деп кесіп-кесіп бұйрық айтты.

Мағаш пен Дәрмен сол жерде Әбдіні ертіп ап, жорта жөнелісті. Абай күйікті бір ашумен түйілді де, ендігі жолда үндемей томсарып жүріп кетті.

Мағаштар жеткенде Әзімбайдың сегіз орақшысы жеті ауылдың жалпақ паегін кертіп жеп, кеміріп келеді екен. Дағдыдан тыс кеш шабылған пішендік тығыз, бойшаң шыққанмен қазіргі күзге бурыл тартып қапты. Осы паектің шетін бастырып, орақшыларға қарай тартып келе жатқанда Дәрмен:

— Пішен өзі қуаң тартып қапты, неғып ерте ормай кешіккенсіңдер?!—деді.

— Біздің қыстауларымыздың үстінен көп ауыл күзекке қарай көшіп өтеді, солардың малынан сескеніп жер қорумен күн кештік қой. Көшкен елдің қалың селін өткізіп жіберіп, енді осыған орақ салармыз дегенде, мынаған кездесіп тұрғамыз жоқ па? Көріңдерші мынау таландыны! «Ара ағайын арамызға билік айтсын, тұра тұр, тым құрыса» деп сендерге жөнеліп ем. Жайратып жатыр, әнеки! Әмір бар ма, тыйым бар ма Әзімбайға. Өзінің зорлығынан зор жол бар ма?— деп Әбді тістене түсіп, кейіп келеді.

Жеті ауылдың он шақты адамы да осында топтанып түр екен. Бұлардың арасында бірер бурыл сақал қарттан басқа Сержан, Асқар сияқты ұзын бойлы, кесек денелі атпал азаматтар да көрінеді. Бар кедейдің жүздерінде ызаға толы түйілген ашу, қарсылық бар. Әзімбай өзі де осында екен. Ол жалғыз, ат үстінде.

Семіз бұйра торы аттың ауыздығын алып, оттата жүріп, орақшыларын өкшелеп жағалайды. Үстінде қалың күрең шапаны бар. Желбегей шапанның жауырыны, белі қопсып, делиіп, күжірейе түскен. Сырт жағынан Әзімбай дүңкиіп, алпамсадай көрінеді. Зар өтпес те кәр өтпес топас жуан бітімі бардай байқалды Мағашқа.

Бұлар орақшылар мен Әзімбайға жете берді. Бөлек топталған кедейлер де кеп Мағаштармен жылы амандасты. Жүздерінде сәл үміт оянғандай. Жігіттерді Абайдың жібергенін де тегіс аңғарып, өздеріне сүйеніш тапқанға шын дәмеленген тәрізді.

Мағаш Әзімбайға ашық, турашыл еркін ажармен сөз қатты.

— Е-е, Әзімбай, неғып жатырсың бұл? Мына көп кедей көршіңмен қиталасып жатқаның қалай?

— Неғылыппын бұларға? Далада қалған керексізін алғаным ба?

Кедейлер бір ауыздан дауласа кетті.

— Неге керексіз?

— Кім айтты керексіз деп?

— Біз ормаймыз, сен ора ғой деп қашан айттық?— деп Сержан, Асқар, Әбділер қатулана сөйледі.

Әзімбай қалың қызыл қабағы мен суық бітік көзін әр кедейге оқша қадап қойды да, Мағашқа сөйледі:

— Оттай береді бұлар. Мен ора бастаған соң «өз керегім еді» деген боп, бәлсініп тұр ғой шегінен, аузындағысын алғандай қып. Көрінеу оңбаған қазақшылық. Өздері ормайтын даланың тегін түгін бұлдамақ маған. Болмаса, осы қара суыққа дейін пішен ормайтын ел көріп пе ең?

Әбді бұл өтірікке шыдамай, ашына сөйледі:

— Ормайтын болса, өзің неге орып тұрсың! Біздің шабан-шардақ, кешеу қимылдайтынымызды біліп және куә болатын көп елді өткізіп жіберіп, әдейі бүгін біз пішенге шыққалы жатқанда соқтыққан жоқсың ба? Тоқтат, мырза, мына орақшыңды!.. Сөзге кел!

— Сөзге, жолға кел! Тоқтасын орақшылар!— деп Сержан да ентелеп тұр.

Әзімбай ақыра жөнелді:

— Тоқтамайды! Бұйрық айтпақсың ба маған?.. Аш көзіңді!..

— Тоқтайды... Тоқта! Әй, орақшылар, тоқта былай!—деп, Әбді атынан түсе қалды.

— Тоқтама, түгі... Ора бер! Көрейін мен бұдан келген керді!— деп, Әзімбай қамшысын сығымдап алды. Осы кезде Әбді мен Сержан, Асқар үшеуі «е» дескендей ытқып барып, орақшылардың жолына қарсы басып тұрыса қалды.

— Жеріміздің түгі етіміздің түгіндей, бұны орсаң, өзімді қоса орасың, қоса жайрат, мінекей!— деп Әбді шапанын жұлып тастап, балғын денесі мызғымай, ең шеткі озғын орақшының алдына нық басып тұрып алды.

Алдыңғы орақшы Тәкежан аулындағы жесір кемпір Иістің Иса деген жалғыз баласы, сом денелі, кесек жүзді жігіт еді. Ол енді орағын көтеріп тоқтай қалды.

— Тоқтама, ор!— деп, Әзімбай ат үстінен тепсініп әмір етті.

Иса бұл әмірді тыңдаған жоқ. Соған қарап қатарындағы екі

орақшы да Сержан мен Асқардың алдына жете бере тоқтап қалды. Әзімбай ақырғанда бұдан жасқанып, тоқтамай ора берген жуан жоталы қара сақал жылқышы ғана болды. Өзгелер Әзімбайды тыңдамай, тоқтаған бойда тұр. Әзімбай енді алғаш тоқтаған Исаға омыраулап кеп боқтап жіберді.

— Неге алмайсың тілімді?

Иса мызғыған жоқ.

— Ей, мырза, сен айтты екен деп, кісі өлтірем бе? Бұ да өзімдей сіңірі шыққан кедей...—дей беріп еді, Әзімбай тағы қатты боқтап кеп, қамшымен тартып-тартып жіберді. Исаның өткір көзі жарқ етіп Әзімбайға жалт қарады да тістеніп, қатуланып тұрып орағын шетке қарай лақтырып жіберді.

— Ормаймын! Өлтірмеймін, өлтірсең, қанқұмар өзің өлтір!— деп тұрып алды... Әзімбай енді қара сақалды ақыра шақырып ап, Әбдінің қарсысына салды да:

— Ор, аяғын қырық! Қарсыласатын неме ғой!—дегенде, қара сақал бет бұрмастаған орақ сілтеді. Әбдінің табанына тақай берді.

Мағаш пен Дәрмен ат үстінен ұмтылып кеп, қара сақалға қатар дауыстады.

—Тоқта!.. Ей, сен неғылған есуассың?—дей беріп еді. Осы кезде Әбді атқып кеп қара сақалдың орағын дәл жүзінен көлденең баса қалды да, бір сәттің ішінде орақты жұлып алды. Сол ашулы екпінмен орақты шарт сындырып, сап жағын көлденең ұстап тұра қалды. Неден болса да тайынар емес. Енді орақшылар тегіс тоқтап еді. Өйткені тағы бір сәт орақ сілтесе, анық қалың төбелес басталғалы түр. Сержан мен Асқар да алдарындағы орақшылардың орақтарын тартып-тартып алыпты да, Әзімбайға қарсы айбат шегіп көтеріп апты.

Дәрмен мен Мағаш енді қатты айқайлай кірісті.

— Тоқта, түге! Қырыламысың? Сөзге кел екі жағың да. Әзімбай, тый мыналарыңды!.. Әбді, сен де таста орақты!— десті.

Әбді мен жолдастары мына сөзге ден қойып, орақтарын жерге түсірді, бірақ тастаған жоқ еді. Әзімбай қанын ішіне тартып сазарып тұр...

Мағаш енді әдейі жай салмақты, сабырмен сөйледі. Мұнысы жаңағы ақырысқан айқайларын су сепкендей сөндіре берді:

— Ей, жұрт, мені орталарыңа Абай жіберді... «Ұғынысып келісіп, жанжалсыз шешсін» деді дауларын. Ең алдымен, Әзімбай, саған жұмсады. «Етпесін зорлығын, алса сатып алсын, ақылап алсын, келісіп алсын. Зорлығын қостамаймыз» деді. Ағайын сөзі осы! Ұғыс, келіс мынау елмен!..

Мағаштың жай айтса да зіл салмақты айтылған сөзінен соң Әзімбай да амалсыз тартынып қалды. Бірақ қыңыр, қиястығынан, қорқау озбырлығынан кайтқан жоқ. Енді сонысын қолмен болмаса да, сөзбен, даумен танытты.

— Абай айтса, айтсын. Ара ағайын боп киліккенін теріс демеймін. Бірақ Абай менің ағам болса, Тәкежан менің әкем... Абай бұл пішенді «шаппа» деп бұйырса, әкем «шап!» деп бұйырып, мені әдейі осы пішен үшін қалдырып кетті. Өзі болса көшіп кетті. Тәкежан менің әкем болса, сенің де әкең, Мағаш, Абайдың да ағасы. Бұйрық осыныкі...

— Теріс бұйрық, зорлық бұйрық емес пе? Соның өзін тоқтат деп жұмсап отырған жоқ па бізді саған Абай!

— А, теріс дей ме?! Ендеше, Абай сонысын ана ағасына өзі айтып, өзі әдейі соны тоқтатсын.

— Сен ше? Сен о жақты тоқтатқанша ора бересің бе?

- Ора бермекпін. Мен бұйрық орындаушымын, ол — әке

бұйрығы. Әкенің бұйрығынан өзің шығушы ма ең, Мағаш?

Шықпайсың! Мен де сондай ендеше,.. Маған сені жұмсағаны да теріс Абайдың. Мұнда жұмсамай, Тәкежанға жұмсасын. Сөзім осы, басқаны білмеймін. Мен мына пішенді орғызамын, болды!— деп қалған сөзді тыңдамай, тебініп жүріп кетті. Мағаш пен кедейлер ғана қалып еді.

Енді Жігітектің бурыл шалы Елден үнсіз дағдарыста қалған топқа бір-ақ қана байлау айтты.

— Жә, жігіттер, сөз бен істі таныдық қой. Мағаш шырақ, бар-ды көрді ғой көзің? Көрді! Тек осыны түгел Абайға жеткіз. Тілегіміз сол ғана, ал Әзімбай дегенін істесін. Орсын, үйсін маясын... Ал біз ертең өз қорамызға тасып аламыз. Орақшыларына шығарған ақы-пұлын, шығынын төлейміз! Байлау осы емес пе?!—деп айнала қарап еді, бар тобы тегіс бекініп бас шұлғып:

— Осы!..

— Осыдан басқа жоқ!

— Болды десе болды!— десті.

Әбді ғана қатуланған ашуынан айыға алмай тұрған бойында аса бір ауыр арман тастады.

— Әттең, көз ашылар күнім жоқ, білек қарын бір жазып, сан жылғы қорлыққа ер ашуымен басар ем... Қайран Базаралы-ай, күнің өтті-ау... Сен болсаң, тым құрыса, адал жолыма арам қанды қатар төгісіп қалар ем-ау! Азаматым-ай, арманда кеттің-ау!— деп отыра кетті. Шолақ орақтың сабына мандайын сүйеп, қатты буған ызалы намысынан басын төмен тұқыртып алды. Енді үнсіз күрсініп, сілейіп, түйіліп қалғандай.

Мағаш бұл топқа көп сөз айтқан жоқ.

— Әмір-құдірет өтпейтін дүлей Әзімбайды сендердің көзің көрсе, біз де көрдік. Бар көргенді Абайға айта барамыз. Сәлем, байлау сөздеріңді де жеткіземіз. Бірақ тек жауап сәлемі келгенше алаңдамай тұра тұрындар!—деді.

Кедейлер үндеген жоқ. Айтар қарсылықтары да жоқ еді.

Мағаш пен Дәрмен бұлармен қоштасып бұрыла берді. Әзімбайдың орақшылары шұбыра басып, түстікке кайтып барады екен. Дәрмен Исаны жақсы білуші еді. Енді соған бұрылып тоқтады да, дос ажармен

— Азамат екенсің ғой, Иса! Қадір-қасиетіңді жаңа таныдым ғой. Малшы болса да итаршы болмаған кедей жақсы! Адамшылық еттің ғой!—деді.

Иса әлі ашулы болатын. Қысқа ғана жауап қатты:

— Сол жауыз айтақтайды деп ит болушы ма ем! Қылып тұрғаны қып-қызыл зорлық және мені күнәкар етпек. Әбдідей

азаматтың қара тырнағын сындырғанша, өзім өлсемші!- деп жүре берді.

Мағаш пен Дәрмен өздері де Әзімбайдан жиренген наразылыққа толып, көргендерін Абайға тез жеткізбекке асығып шапқылай жөнелісті.

2

Бүгін де күз аспаны күңгірт, айнымалы ала бұлт болатын. Абай мен Әйгерімнің бұл кезде тіккен үйлері «қоңыр үй» деп аталады. Күз кезінде тігілетін күзектік жай. Қазір сол үлкен «қоңыр үйдің» ішінде Абай мен Әйгерімнен басқа Зылиқа бар. Ол үй ортасына сары қидың отын жағып, үлкен қазан көтеріп, жаңадан сойылған тайдың етін түстікке асып жатыр.

Үй іші күзектің суық күндеріне бейімделіп жиналған. Биік төсек, жүкаяқтар жоқ. Мол жастық, қалың көрпелі жертөсек пен айнала тұтқан қалың текемет, түскиіз, кілемдер бар. Төр жақта сырмақ үстіне салынған арқар терісі, жүні ұзын сеңсең бөстектер жатыр. Іргеден жел соқпастай етіп қымталып-шымқанған жылы жайдың қонақ отыратын орындары да әрі жұмсақ, әрі сыз өткізбес қалың. Маздап жанған қидың оты қызуын үлкен үйге кең жайып, даланың салқынын бұл мекенге кіргізбей түр.

Таңертеңгі асты ішкен соң, жаңа жеңіл күпіні иығына жамылып, басына лақ терісі жеңіл берік киіп, Абай қалың кітаптар оқиды. Бұның қасында дағдылы Пушкин, Лермонтов мұралары мен Байрон, Гете томдары да аралас жатыр. Кітапты Абай бұл шақта көзілдірікпен оқиды.

Оның алдында, ымыртта Мағаш пен Дәрмен күндізгі дау-жанжалдан қайтып келген соң, көп кеңес болған-ды. Әуелі Абайға кіріп, бар кергенін екі жігіт кезектеп айтып шыққанда, Абай неғылардың бабын таппай, қатты толқыған.

Өз ішінен үндемей тынып, уланып ойланды. «Қандай жолға, не деген жөнге сыйғызады? Жоқ, жолды неғылсын бұл зорлық!» Ол — қазір де, елу жыл бұрын да, жүз жылдан ары да осыдан аумай, өзгермей жүріп келген жыртқыштық... Осыны толғай келгенде Абайдың есіне кешегі өзі айтқан Еңлік, Кебек жайы түсті. Ол қайғы мен бұл қайғы, ол зорлық пен бұл зорлық — екеуінде де бір тек бар, бөрілер заңы... Тек істеушілердің аттары ғана өзгереді, бірде — Кеңгірбай, бірде — Құнанбай, бүгін — Әзімбай. Тұс-тұсына қарай қиянатының алуаны ғана басқа. Не деген айықпас, қараңғы қара ну.

Тағы бір толқын ойда Абай «кетер ме еді осылардан», «бөгде бір ел-жұрт, дұрыс орта іздеп кетер ме еді?» деп ойланды да, өз ойына өзі мысқылмен қарады. «Жас шағымда соны етсем еді» деп орыс шаһарын, орыс қауымын еске алды. Бірақ жігер мол жас шақта кету түгіл, осы елден артық ел, осыдан артық қызық орта бар дегенді ойламаппын да. Ал енді ше? Енді өмірдің, жастың осылай өзгеруі ме!? Енді барды жұлқып тастап басқаша дүниеге кіріп, кірісіп кетем деуге мезгілім кеш тартыпты. Бірақ «не кетпей, не алыспай тағы отыра алмайсың» деп, шұғыл бір батыл ойға тақады да, «тегі, кету деген дұрыс қой, бірақ елінің ішінен кету емес, сол ел ішіндегі жақыныңнан шыққан жауыз топтан кету керек те, ел ішіңдегі жақының — көптен дос табу керек. Осыған жігерім, жүрегім бастау керек. Менің бекініп баруым керек» деп ойлады.

Үнсіз қалған Абайды Мағаштар тосып отыр екен. Енді жаңағы ащы ойдың бір шетін ғана шығарып, жастар күткен сөзін айтты.

— Жаттан шыққан, қаптап жатқан жауыз бен жауыздықты қайтіп тыясың. Қаскөйдің ең бір тынымсызы — өз қасында, бауырында отыр. Сол екеш соған да тайым салар салмағың жоқ. Қорлықпен өткен қу өмір! Жылаған ел, жылатқан бұл. Арасында қайғы-қасірет тартушы менмін дегені кімге дәрі, не жұбаныш! ? «Пішенді тасып аламыз» дегені дұрыс байлау. Орайы сол ғана. Дегенін орындаса, Әзімбайларға содан басқа сабақта, жауап та жоқ. Бірақ мен енді осы күзде, ел қыстауға қайтқанша Тәкежанмен жүзбе-жүз сөйлесетін болайын. Мынау елдің, қажырлы елдің дәл бұл ісін аяқсыз тастап болмайды!..— деген.

Осы байлаудың артынан Абай Мағаштарды босатқан-ды.

Кешке отауда, өз топтарының ортасында Мағаш пен Дәрмен күндізгі көрген Әзімбай ісін «Әзімбайдың иттігі» деп тұрып қатты сын, үлкен ызамен сөз еткен-ді.

Кәкітай сол әңгімеде кеше күндізгі Шұбарлардың мінін де еске алып, жиреніш білдірді.

— «Өлең шығаруыңызға залал етеді. Тәкежанға жіберіңіз» дегені қай бұлтағы соның?

— Рас айтасың, анық бұлтағы,— деді Мағаш та.

Екеуі де жалған, бояма мінез көрсе күйініп, сескенетін шыншылдығын аңғартты.

Ақылбай болса, Шұбарды барлық ішкі сырымен таныған екен.

— Ой, Шұбар айлалы есептен айрылған ба! Ол бұл істің арты көп түйінге соғатынын сол сәтте-ақ болжап сөйледі ғой. «Мен сонда-ақ айтқамын!» деп ертең басын Абай ағамнан әдейі аулақтап алмақ боп айтып тұр ғой. Тәкежан мен Абай арасында керіс туады.

Сонда тағы аралықта, тең артта қалмақ есебі емес пе? Абай мен Тәкежан араздығын іштей тілейді де, сырттай айламен алты қырдың астынан өршіте жүреді ғой, Шұбардың шықпастан баққан қақпаны — өмірлік қақпаны осы емес пе?

Өзге жастарға Ақылбай жер танытып ой салды. Бұ да Абайдың ішкі-сыртқы көп жарасының бірі тәрізді, айықпас дерт. Әзімбай ашық зұлымдық атты дерт болса, мынау — екі жүзді айлалы жабысқақ кесел. Анадан құтылып болмаса, мұның шырмауынан да айығып болмайды. Өйткені аты туысқан, өмір ұдайы кездестіреді, байланыстырады. Қашып құтылам десең қайда кетесің! Соның бәрінің үстіне Шұбар үнемі Абайды жағалап жүруден де талмайды. Қуып айдап салу және жол емес.

Мағаш осы жайларды ойлай түсіп, өзі де тұнжырап қалып еді. Артынша Дәрменнің көңілашар мінезі себеп боп, мәжілістерін басқаға бұрысқан. Сөзді еткен күннің ақындық жөніндегі кеңесіне арнасқан-ды.

Кеше Мағаштар әңгімесін естігелі түн бойы Абай аунақшып, күрсініп қапаға түскен. Қазіргі күн райы да күңгірт көңілдей. Адамды жүдетіп, тонап, ұдайы иықтан басып тұрғандай. Сол үшін де Абай, тым құрыса, қиялымен басқа өмірге, өзі сүйген басқаша көңіл мекеніне кетуге тырысады. Пушкинмен сыр қосып, жүдеген көңіл жұбаныш іздейді.

Әйгерім отқа жақындап отырғандықтан, өңі ажарланып, балқығандай қызара түскен. Үстіндегі қалың қара жібекпен тысталған пұшпақ ішігінің айналасына жалпақ құндыз ұстатқан. Ішігінің сәнін бұрама күміс түймеге орнатылған үлкен кесек маржандар ерекше ажарлап түр.

Басындағы кимешек шаршысы да ұқыпты сәнмен тартылған, кіршіксіз аппақ.

Бұл күнде тола түскен Әйгерімнің нұрын сәнді таза киімі, әсіресе, көркейткендей. Әйгерім Абайдың қыс киетін түлкі тымағын тігіп отыр. Абай кітап оқыса да, тыстағы күннің райын анда-санда шаңыраққа қарап, жиі барлайды. Таңертеңгі шайдан бері кіріп-шығып жүрген Зылиқадан екі рет:

— Күн қалай? Бұлт қалай? Күн ашылатын реңі бар ма?— деп сұрай берген.

Таңертеңгі астарын өзді-өз отауларында ішкен Мағаш, Ақылбайлар мен қонақтар енді ғана Абайдың үстіне келіп кірісіп жатыр.

Бұл ауылдың өз адамы боп кеткен дағдылы қонақтары: Ербол, Көкбай, скрипкашы-әнші Мұқа, Баймағамбеттер бөлек бір топ боп кірді. Бұл топ — Абайдың өз үйінің қонағы.

Дәрмен, Кәкітай және жас әнші Әлмағамбет болса, Мағаш отауының қонағы. Ербол Абайдың төр жағынан, өзінің дағдылы орнына кеп отырғанда, Абай одан да:

— Күн қалай? Айығып, ашылатын ба?— деп тағы сұрады. Көзінен көзілдірігін алып, кітап бетін жауып, енді үй ішіне көңіл бөлгендей. Әйгерім Абайдың жүзіне күлімсіреп қарады да:

— Абай-ау, жұт жылғы аязды күнді сұрағандай таң атқаннан бері қайта-қайта күнді сұрай беретініңіз қалай?- деп ақырын сыңғырлап күлді.

Абай Әйгерімге жалт етіп қарады да, сүйсініп тамашалағандай боп қалды. Әйгерімнің жүзі қазіргі сәтте ағы — ақ, қызылы — қызыл боп, нұрлана балқып тұр. Күміс қоңыраудай күлкісі де күн күйінен, көңіл кірбіңінен аулақ. Мамырдың ашық-жарқын көктем таңындай екен. Абай бұған қарап, күлген жүзін көп тоқтатып тұрып әзіл қатты:

— Рас-ау, мен күн райын көп сұраппын-ау! Оны сұрағанша, сенің жүзіне қарасам етті. Тыс қанша көріксіз болса да, қоңыр үйдің өз күні балқып түр екен ғой! Шұғыла атып тұрғанын қарашы, Ербол! Қандай күз жүдеткендей мына жүзді?— деді. Әйгерімнің өңі бұрынғысынан да қысыла қызарды. Сыпайы, ұяң үнді күлкісі естілді.

Күлкі аяғын Әйгерім Зылиқа жаққа бұрып, кірген қонақтарға қымыз әкелуге бұйырды. Жаңа көк дастарқан жайылды. Үлкен қамыс тегенеден сылдырмақты күміс ожаумен құйылған көп сары тостағандағы қымыз Абайдың өзінен бастап, үй ішіндегі қонақтың бәрін жағалады.

Күздің ақшыл тартқан қою қымызы бүгін ерекше жақсы ашыған екен. Салқын түндерде шала ашып, саумалдау боп тұратын бір қымыздар болушы еді. Бүгін олай емес, алғашқы тостағанды тамсанып ішкен қонақтардың бәрі де: «Бүгін қымыз жақсы ашыған екен!», «Нағыз қоймалжың, ұрып жығар қымыздың өзі екен!» десіп мақтаулар айтысады.

Асылып жатқан ет, маздап жанған от, қою қымыз — бәрі де қонақтар көңілін көтере түскендей. Абайдың бүгінгі мәжілісі күйлі мәжіліс болғандай.

Кешегі Еңлік пен Кебек жайы бұл жиынның әр адамына әр толқын ой салғаны бар. Абай үйіне келместен бұрын: Көкбай, Ербол, Мұқа, Баймағамбет осы жайды «ұраңқай» деген қонақ үйде жатып ертемен әңгіме етіскен-ді. Бұлар арасында Еңлік — Кебек уақиғасың Ербол жақсы біледі екен. Ол Кеңгірбай «ісін» Тобықтының аздығынан, әлсіздігінен істелген амалсыз бір байлау

деп баяндаған. Бұл үйдегілердің кеңесінде оншалық дау-дүдәмал болған жоқ. Өткеннің тек бір естегісі ғана боп баяндалған.

Осы жайдағы анық қызу кеңес кеше кеш бойында, бүгін таңертеңгі шайда да Мағаштың отауында қозғалған. Онда Ақылбай, Мағаш, Кәкітай мен Дәрмен - барлығы да, кешегі Абай мәлімдеген аз әңгіме айналасында көп ойлар, көп қиялдар, болжаулар айтысқан. Аяныш, жиреніштей, ыза-намыстай отты сезімдерге бой ұрып, неше алуан толқысқан-ды.

Қызу шабытты талас үстінде Мағаш пен Дәрмен бірталай желілі әңгімені еспелеп, дамытып ойласқан. Тек екеуінің де қиналып кеп тірелген, шеше алмаған бір жайы бар. Бұларға шешуі қиын түйін болып қалған Абай айтқан «өмір шындығы». Сол «шындықты тауып ашып, басым жырла» деген тәрізді еді аға ақын. Дәрмен осы жұмбақты шешемін деп бір болжау айтқан.

—Абай ағамның «шындық» дегені маған Кеңгірбай турасында нұсқалған сөздей сезілді. «Осы елдің әруағы болған Кеңгірбайды құр «жарықтық еді» деп, «басқан ізінен садаға» деп жырлама! «Шынды айт. Мінді сыры болса, оны да қосып, ашып айт» дегендей көрінді!—деген.

Еркіне салса Дәрмен Кеңгірбайды өзі естіген шын әңгімелер бойынша сынға салып, мінеп көрсеткендей. Мағаш осы жөндегі кеңестің дәл Кеңгірбай тұсына келгенде қиын бір тығырыққа тірелетінін көреді. Бұл ретте ол:

— Әуелі, шындық дегеннің өзі не? Көпшілік бас шұлғып, құптап жүрген жайды «шындық» дейміз бе? Солай деп білсек, онда Кеңгірбайдың жолына шырақ жағып түнегеннен басқа жоқ. Бірақ «шындық» тек көптің құптағаны ғана ма? Олай болмас. Жалпы «хақиқат» деген көптің айтқанын ғана қостаушы болмаса керек. Қайта сол көптің адасқанын ашып, тыңға бастайтын болса керек. Жә, сол хақиқат осы тұста неменеде?!— деп бір сауал қойған.

Ақылбай жай сөйлеп, шабан ойлайтын әдеті болса да, осындай жайларды өзгелерден тереңірек алып, түкпірлеп ойлаушы еді. Ол өзінің Ділдә даусына ұқсастау гүжілдеңкіреп шығатын салмақты үнімен жаңағы екі жас, іні-достарға көлденең бір сөз тастаған.

— Мен Кебек, Кеңгірбай жайы ғана емес, басқа бір ойдамын. Әуелі, осы хақиқат дегеніміздің өзі не? Мәңгі бақи һәр заман, һәр

ғалам, һәр бір қауымға түгел ортақ, айнымай тұратын хақиқат деген бар ма өзі, жоқ па?! Сол сияқты ғаделет, шафқат, зұлмат деген жайлардың барлығы бар заманға ортақ боп, өзгерместей боп шешілгені бар ма, сірә?!— деп, тоқтады.

Бұл сөздерді Кәкітай сүйсіне тыңдады.

— Ақыл аға! Осы айтқаныңыз, мен білсем, талай хакім, ойшылдардың да сан кітаптарында осылайша қойған сауалы сияқты. Дәл сізше айтып, күдікті сауал қойсаң онда бір есептен «бар заманға ортақ хақиқат жоқ» дер едік мысалы. Олай болса әділет те, зұлмат дегеніміз де әр заманда әр түрлі өзгерсе керек еді. Осының бәрі рас болса, онда кім біледі, Кеңгірбай заманында Кебектерді өлтіру, тіпті, зұлымдық емес те шығар. Бәлкім, сол заманның өз хақиқаты, өзінше ғаділеті сол жазаның өзін шафқатым деп білген шығар. Бұған не айтар едіңіздер?!- деп Мағашқа қарады.

Осы алуандас кеңесте бұлардың дауласуы, жарысып, ой жүгіртулері көп болатын. Кейде өздері айтысып кеп тоқтасады да, көбінше дау-дағдарыспен Абай алдына келіп, сонда бірге кеңесіп, бірдемеге келісетін. Кейбір жағдайларда бұлардың дауы жаңағы Ақылбай мен Кәкітай басып өткен сияқты қызық та, қиын да шытырманға соғатын. Сонда, әсіресе, Кәкітай айтқандай, кей кеңесте бұлар мұсылманшылық исламият қағидаларынан шалғай да шығатын. Мағаш біраз үндемей отырып, ойланып қалып еді. Енді Кәкітайға разылық жүзбен сүйсіне қарап сөйледі:

— Кәкітай! Сенің орысша сауатың бәрімізден артық ашылып келеді-ау өзі! Ақыл ағам бастаған сөзді сенің таратуың, әсіресе, орыс кітаптарындағы ойшылдардың аңғарына тартады. Дұрыстықтың өзі де көбінше сол жақта тиянақты шешіледі ғой. Бірақ мен исламият тұрғысынан қарасам...— деп күлді де,— екеуіңіз де күпірлікке аяқ бастыңыздар дер едім!— деді. Кәкітай тез ұғынды да күліп жіберді. Ол бұндайдан онша сескенбейтін сияқты, үрке қойған жоқ.

— Десең де! Бірақ өзіме айт тек! Көкбай мен Шұбардың көзінше айтып жүрме! Олар бұндай мәселені шархи кітаптар шеңберінен шыға сөйлесең тыжырынып, ашу шақырады!

Ақылбай «күпірлік» деген сөзден сескеніп қалды. Ол да өзінің мұсылманшылығын Мағаш, Кәкітайлардай емес, берік санайтын. Енді салмақпен баяу сөйлеп, ақырын ғана қоңыр үн қатып, Мағашқа наразылық айтты.

— Мағаш, «күпірлік» деп, сен мені қайда апарып тастадың!? Қалай сөйлесем де қыблам дұрыс деуші едім. Сен осы не айтып кеттің?— деп ойлана сөйлеп отыр.

Мағаш іле күлді де:

— Қыблаңызға шүбә қылмаймын, Ақыл аға! Бірақ жаңағы айтқаныңыз шын болса, қыбланамаңыз қисық көрсетіп тұрған сияқты!— деп мысқыл айтты.

Ақылбай әлі де түсінбей, Мағаш ойының соңын күтіп отырған сияқты. Ағасының жүзінен осы жайды түйген Мағаш тағы сөйлеп кетті:

— Мен сіздің күдігіңізге күдіктендім. Сіз: «Замандарда, қауымдарда, әр дәуір-дәуренде әр түрлі хақиқат болмай ма? Ғаделет әр түрлі түсінілмей ме? Зұлматты ұғыну басқа-басқа болмай ма» дедіңіз ғой. Уәлакин аят, хадіс осылай дей ме екен? Біз «пайғамбардың жолындамыз» дейміз. Яғни, жаңағы сіз айтқан хақиқат, зұлмат, ғаделет — бәр-баршасын құран мен хадісте айтылған түрде ғана түсінбей ме бар мұсылман? Егер олар өзгеріп отыратын болса, онда дініңіз де өзгермекке керек емес пе? Оның фарыз, сүндеті бар заман қауымына аумас, айнымас қағида болғанмен, келесі қауым үшін тозып қалмас па?! Сіздің өз сөзіңізден осы байлау шығатын сияқты. Бұлай болғанда ұрыспаңыздар, Ақыл аға, тағы айтайын, кей қауымға пайғамбар, тіпті, пайғамбар емес те, Әбужәһіл, тіпті, жаһил емес болып кетуге де болмай ма екен! ?— деді.

Кәкітай мен Дәрмен Мағаш ойының батылдығына, өткірлігіне қызығып қалды.

Ақылбай өз қиялының бір түйінін енді шешкен еді. Ол да Мағаштың ұшқырлығына сүйсінгенмен, іргесін берген жоқ.

— Біз, мұсылман ғаламы, бұл жайларды басқаша түсінеміз. Замана өзгереді, соған лайық тұс-тұсында нәби келеді. Тәурат, Забур, Инжил, Кәлем-шарифтей кітаптар келеді дейміз. Замана өзгеріп, қағида ауысып отырса да алланы тану, яғни тағрифолла мәңгі бақи ауыспайды деп білеміз!— деді.

Дәрмен Ақылбайдың да қиялап шыққанын қызығып тыңдады:

— Бәсе, Ақыл ағам неге алғызсын! Болмаса, Мағаш пен Кәкең қақпалап, қайда әкетерін де білмес едік,— деді.

Ақылбай енді көтеріле түсіп, інісін әзілдеді.

— Міне, Мағаш шырақ, бастығың әкең болып, өздерің қай қияны шарласаң ықтиярың. Бірақ өзгемізді мұрындығыңа іле кеткеніңді қой,— деп, әңгіменің аяғын күлкімен тоқтатты.

Мағаштың ойында одан ары айтарлық та дау бар еді. Ол: «Пайғамбардың өзінен бері қарай да сан ықылым ауысып, сан заман қауымдары құбылып, өзгеріп өтті. Адам баласының есею тарихы шын өніп-өскенде соңғы пайғамбар заманынан бері қарай қатты, өзгеріп өсті» деп ойлап еді.

Бірақ Көкбай, Шұбар, Ақылбайлар өздерінше иманына берік болып сөйледі. Сондықтан олардың шыңына жетіп, аса батырып айтуды Абай, Мағаш, Кәкітай үшеуі де көп машық етпейтін.

Бұдан арғы жайды олар өзді-өзі үшеуі ғана болғанда ашық, еркін сөйлесе алады. Мағаш соны ойлады да, үндемей қалды. Дәрмен болса, алғашқы өзі бастаған «шындық», «өмір шындығы» деген желілі ойдан үзілген жоқ. Ол мына үшеуіндей орысша, мұсылманша кітаптарды оқып, ұғып жүрген замандастарынан өзінің әзіргі біліп, тоқығаны аздығын ойлайтын. Сол себепті жаңағы құрбыларының таласқа түскенін аса қызығып тыңдап, іштен өз талабына олар таласынан жауап та күткен. Және бір жұбаныш ойды да ойлай отырды. Абайдың алды осылардай айналасы бұл үшін соншалық қадірлі, қызық орта болып, үнемі сүйсіндіре жүретін. Қазірде де ішінен: «Абай ғана емес, тек мына жастардың аузынан еститін сөзді қай қазақтың тобынан естуге болады?» деп ойлады.

Өзінің бұл күнде осы ортадағы еркін еркелік қадіріне де және Абайдың туған баласындай аса бір ыстық көретін дос-бауыры болғанына да көп жұбаныш еткендей.

Бірақ ол Еңлік, Кебек жайын жазуға бекінгендіктен «хақиқат», «шындық» деп аталған мағыналы, сырлы сөздер жөнінен әлі де жауап күтті. Сол жайда жолдастарына айтып та қалды.

— Бақастарың қызу да, қызықты да болды-ау! Бірақ менің алғашқы сөзім орай жауабын ала алмай, жесір қалды ма деп отырмын. Кебектер туралы кешегі Абай ағам айтқан, шарт қылған «шындық» немене еді? Соны шешеміз деп шетке кеттік. Тіпті, шығанға шығып кеттік!—деді.

Кәкітай жаңағы сөздерге енді қайта оралуды қисынсыз көргендей, қалжыңға сайды.

— «Аударыса-аударыса өртеңге шығып кеткенімізді білмей қалыппыз» деген біздің Әжекеңнің бір-екі мылжыңын айтқандай болдық,— деп Мағашпен қосыла күлісті.

Бірақ Дәрменнің қабағы мен көңілін Мағаш тез танушы еді. Оның шындап ойлап отырған жайы жауапсыз қалғанды лайық көрмей, Мағаш аз сөзбен Дәрменді тоқтатарлық бір жауап айтты.

— Сен іздеген «шындықты» бірге іздесеміз деп, біздің қалай-қалай жайылғанымызды көрдің ғой. Енді сол өзі айтқан «шындығын» ағамның өзіне шешкізейік!— деген.

Бұған Дәрмен бастап, барлық топ тоқтағандай болды. Осы кезде шай жиылған және Мағаштың әлгі бір кезде «ағам тұрып, шайын ішіп болды ма екен, біліп кел» деп жіберген жолдас жігіті, жас әнші Әлмағамбет жаңа қайта оралып келген. Ол:

— Абай ағам шайын ішіп болып, кітап оқып отыр. Ұраңқайда Ерболдар да шай ішіп болыпты. Кешегі сойылған ала тайдың қос

телшесі былқып асылып жатыр. Үй жылы, әңгіме-дүкен сонда. Енді өзгені неғыласындар! Абай ағамның түстігіне солай аяңдайық та!— деп, өзінің ақыл байлауын айтқан. Бұл үйдегі жиын Абай үйіне осыдан соң келген-ді.

Қымыз үстіндегі мәжілістің бір кезегі жаңағы Мағаш үйінде басталған ойшылдық, келелі кеңеске ауыса берді. Ол үйде болған сөздің барлығын Мағаш баяндап беріп еді. Абай Мағаш жүзіне қадала қарап, ұзақ тыңдап отырды. Тек Мағаш сөзін аяқтай бергенде, бұлар әңгімесін үзгендей, біраз дабыр-дүбір сырттан естіліп, Абай соған алаң боп, есікке қарап қалды.

Үй сыртына кеп түскен ат дүбірімен аралас, арсылдап үрген ит даусы келді. Сол иттерге айбар шеккен жүргінші дыбыстайды. Біраздан соң киіз есік көтеріліп ашылып, бір үлкен кісіге жол бергендей. Ол кісі кіргенше, үйге салқындап соғып жел де кірді. Қазан астындағы от қисая жанын, төрдегілерге сары қидың ащы көк түтіні шалқып жетіп, беймазалық жасады. Отырғандар бірі жөтеліп, бірі көзі жасаурап бетін басып қалысты. Неғылса, үйдегілер ажары жақсы әңгіменің желісін үзген келушіге ырза еместей, тыжырынып қарсы алған.

Аздан соң қонақ кірді. Ол сәлем бермей, үйдегілерден сәлем күткен бір үлкенірек аға, ағайын екен. Сағал көз, сары жүзді, үлкен қауға сақалды, бурыл тартқан қартаң кісі Жұман болатын. Абайдан басқаның бәрі оған даурыға сәлем беріп, дәл төрден орын босатысты. Әйгерім үлкен қайнаға келгенін көріп, сыпайы сызылып, орнынан тік тұрып қабыл алды. Жұманның қасында өзіне тартпаған талпақ қара баласы — Месқара бар екен. Абай мәжілістің шырқын бұза келген қонақты жақтырған жоқ. Ағасы болса да Жұман төрге кеп отырғанша, қадалған салқын көзін одан алмастан, жағалай қарап өтті.

Жұман - белгілі мылжың, берекелі сөзі жоқ, Абайдың ағайын ішінде ең бір нәрсіз көретін кісісі. Бұны Абайдың жақтырмайтынын Жұманның өзі де біледі. Бірақ оны елейтін Жұман жоқ.Ол кеше «Абайдың үйі қысырдың тайын сойды» дегенді естіген-ді. Сол жеткілікті. Күздің мынау жүдеу бүрсең кезіңде, үйде көп күтім болмай жүрген шақта, біреудің жылы үйіне барып, күздік қымыздан ішіп, семіз тайдың телшесін жеу — Жұман үшін ең үлкен істей. Сонымен таңертең тұрғаннан бері Абай үйінен түстіктің түтіні шыққанын күткен. Атын ерттетіп, өзіндей мылжың баласына Абай аулы жақты андытып та қойған. Қазір, міне, келгені де сол.

Тегінде, Абайдың қысқы, жазғы түстігіне үнемі шақырусыз, емеурінсіз, өз еріктерімен келіп, күні бойы Абайдың сөзін

тыңдағансып, ләм демей, үнсіз отырып, түстікті бірге жесіп алып, өз беттерімен аттанысын кете беретін көп кісілер бар-ды. Жас талапкерлер ынтасы бір бөлек болғанда, бұл адамдардың көбінің мақсат-мұраты да, іздейтіні де тек ет пен қымыз болады.

Жұман сондай келгіндердің анық өзі болғандықтан, бұл алуандас келді-кетті кісілерге Абай да көңіл бөліп, ілтипат қылмайды.Тек өзінің мәжілісі жарасқан адамдарды алаң етпесе болғаны. Қазірде де Жұмандар қымызға бас қойысымен Абай оларды ұмытты да, айтып отырған кеңесінің желісін қайта тауып, өз сөзіне кірісті. Бұның ойында отырған жаңағы Мағаш баян еткен «өмір шыңдығы», хақиқат жайы болатын. Алғашқы сөз Дәрменнен шыққандықтан Абай әуелі соны мүдірткен ойларға тоқтады.

— Ақын айтса, өмір шындығын айтсын дедік. Ол не деген сөз? Бұл туралы орыс хакімдері, ойшылдары ашып айтқан. Өлең сөз өмірдегі болып тұрғанды ғана айтпасын, оған шешу айтсын дейді. Яғни сын айту керек және өкім айту керек дейді. Жаңылмасам, осы Чернышевский пікірі болса керек. Мүбада, сіз өткен заманның Кеңгірбайдай ел әкімі туралы рауаят етпек болсаңыз, соған байланысты бүгінгі көпшілік күнде айтып жүрген «жарықтық», «әруақ» дегендей мағынасыз, нәрсіз сөздерді қайталамаңыз. Заман мінезінің шыңдығын ашып, сынап айтыңыз деген сөз!—деп, келелі ұзақ ойының кең өрісін ашты.

Бұл жөнінде «Кебек пен Еңліктің ат құйрығына тағылып өлтірілуі өзге түрлі шарасыздықтан емес, Кеңгірбайдың Сыбан, Матайдан пара алып, екі жасты сатқанынан» деп ашып айтып кепіл.

Абайдың қымыз үстіндегі ұзақ кеңесі үй ішіндегі саналы жастардың барлығын зор ықыласпен тыңдатып еді. Бұл кезде қымызға тойып қанған Жұман қазанның пісуі жақын болғанын күтіп, Абай сөзін тыңдауды қойған. Үнемі Зылиқа мен Әйгерімнің қозғалыс, қабақтарына қарап отырған.

Үй иесінің бұған ұғымсыз сөздері оны талай рет талдырып, қажытқан болатын. Кейде тамсанып қойып, кейде ұзақ-ұзақ қалғып та кетеді. Енді бір кезекте Абай өз әңгімесін жастар айтқан «хақиқат» деген жайға бұрған. Оған ауысарда:

— Бұ да келелі бір ұзақ кеңес!— деп бастап еді.

Жұман осы кезде баласына белгі етіп, жастық алғызды да, күпісіне қымтана түсіп, жантайып ұйқыға кепіл. Абай «хақиқат» әңгімесін бағанағы жастар қозғаған дінге байланысты жайға әкеліп, содан бастады.

— Әрине, «хақиқат» әр түрлі. Ислам діні өз хақиқатын бар мұсылман айтатын «иман» ішінде келтіреді. «Амантұ биллаһи

Уәмәләйкатиһи, уақ тубиһи, уәрсулуһ» дейді. Онысы сайып келгенде, «шындықтың» бәрі кәлем-шарифте айтылған да, болған деген маүзүғда. Өзгені қояйық. Жақында мен қарастырып өткен бір философтың құранмен бахас жасаған біраз сөздерін ғана сіздерге баян етейін,—дегенде, Көкбай тамағын қатты кенеп алды. Үлкен күдік еткен жүзбен Абайға қарап, «лайықсыз нәрсені айтады-ау» дегендей қадалып қалыпты. Барлық жас атаулы енді қымызды жиғызып, иіріле жақындасып, қызық мәслихат күтіп, Абайдың жүзіне телміре қарасты. Абай сөйлеп отыр.

— Сол философ айтады: «Ал біз иланайық, яғни құран жаратушы иенің бір ғана соңғы пайғамбарына өзі айтып берген сөзі болсын. Солай болатындықтан бұл адам баласының көп ойшылдары, ғалымдары айтқан сөздердің барлығынан да дұрысырақ, тереңірек болса керек. Ғылымның ғылымы, шындықтың шыны, ойшылдықтың ең жоғарғы өрі осында болса керек еді, ал бірақ осылай болмай тұрғаны несі?» дейді жаңағы философ.

«Үндістанда болған даналар, гректе болған ойшылдар кітаптарынан бұл кітаптың терең емесі несі?» дейді. «Хақиқаттың шешуі: Жаратушы кім? Ғалам дегеніміз не? Жан не нәрсе? Және адамның хақиқатты білуіндегі дерегі не?» Осыларға шешу айтса керек. Әлбетте, ең үлкен, ең дұрыс шешуді құраннан күтсе керек. Ал дұрыстығына келгенде, осы жайларға құран беретін жауап, бұрынғы-соңғы ойшылдар айтқан жауаптардан кем соққаны қалай? Бұның философиясы, сонау қытай мен монғолдар тұтынатын «буддизм» дінін жасаушы Шакия Муни кітаптарының философиясынан әлсіз. Бұның айтар ғылымы — ешбір сынды көтере алмайды. Философия ғылымы, астрономия, космогония және дүниенің жаралысы, адам ағзасының әрекет сырлары турасындағы ғылымдар бар — бәрі туралы құран баян ететін ойлар қарың ашырады. Күлкі де болып шығады, дейді!— деп бір тоқтағанда, Көкбай «астапыралла» дегендей, қабақ түйіп, төсін басты.

Ал Дәрмен мен Мағаш, Кәкітайлар өздері сүйсінген ойларын аша алмаса да, Абай айтқан жайларға соншалық ынтыға қызығып тыңдайды. Абай әлі сөйлеп отыр.

— Хатта, ол философ құран ішінде адам иланғысыз ертегілер де бар, ғылым, фарасат білген сау ақылды адамдар иланбайтын «жын, сиқыр» сияқтыларға балаша илану да бар дейді. Еске алыңыздаршы? «Әлем тәрәкейфә фаъъала раббукә би асхабиль филь» деген аят қандай еді? Яғни, «Тәңірі иеге күфірлік келтіргендіктен филь қауымына қарсы, ғажайып құстар келіп, әр адамның баласына тәңірінің қаһар тастарын тастап өлтіргені

кәні!» дейді ғой құранда. Осыған қалай илануға болады? Яки, және де күндегі бес уақыт намазда, мына Көкбай оқып жүретін құран дұғалығы бар. «Құл ағузі бираббил фәлақ миншәррима халақа, уәминшәри нәффәсәти филь ғуқад» дейді. Яғни, «раббыңнан сақта» деп сұра, сиқыршы кемпірдің шүберекке түйіп, әфсун оқып сиқырлап тастайтын пәлекетінен сақта деп тіле!» дейді. Бұл философ айтқандай, өзіміз осы күнде иланбайтын, бақсы-құшнаштың сандырағына иланғандықты көрсетеді емес пе? Міне, «хақиқат» деп жүргеніміздің кейбірі бара-бара осылай ойлай берсек, сиырқұйымшақтап барып, әлдене боп кеткені де бар!—деп күліп тоқтады.

Жас достардың көбі Абаймен қоса күлді. Көкбай бұдан арыға шыдай алмай, тысқа қарай тартты. Кәкітай мен Дәрмен оған күліп қалысты.

— Көкбай өзінің иманын ала қашты білем!— деп Мағаш та мысқылдады. Кәкітай барынша ашық-жарқын жүзімен Абайға әлі де жабыса түсіп:

— Абай аға! Көкбай қашса, қашқандай екен! Мына философыңыз алқымнан алып тұр ғой өзі! Бұнысы жөн болғанда, неміз қалды, неғып жүрген боламыз осы?— деп еді.

Абай қатты сылқылдап күлгенде, Жұман оянып кетіп, басын көтерген. Ол Абайды жақтырмай қарады. Қанталаған көзін қиыс бір тастады да, Абай жақтан басын теріс бұрды. Қазан астындағы от та өшіп қалыпты. Әлі күнге Абай сөйлеп отыр. Әлдеқашан піскен түстікті жеудің орнына, сезден жалықпай отырған Абайды Жұман ішінен қыжыртып жатыр. Абай Кәкітайдың қиналуын түсінде де:

— Көп философты оқысаң, бұдан да үлкен, бұдан да ащы шындықтарға ұшырасарсың. Бірақ одан жоныңды көрсетіп Көкбайша қашпай, не дейтінін білуге тырыс. Дінің камил екен, сол дін қызығына арқанды нық таңып алып, сонан соң тыңдай бер. Ойға салып сына да, талғай бер!

Тағы біраз ой үстінде Абай жастардың «шындық» жөнінде алғаш басталған сөзіне қайта оралды.

— Иә, сендер шындық жөнін ақын еңбегімен жалғас қозғап ендер. Ол — көп ойлайтын, үнемі есте жүретін жай. Жаңағы әңгімелеріміздің де бір иығы соған сүйенген еді. Көрдіңіздер, шыңдық әр заманда әр қауымда өзінше әр алуан өзгереді екен. Тіпті, алыс баяғыны, діндерді, ойшылдарды қарайықшы! Өзге емес, дәл тіпті, кеше мына Дәрмен мен Мағаш айтып келген зұлымдық, зорлықтың өзін ғана ойлаңдаршы!— деп сәл тоқтап еді.

Кәкітай әдеттегі шапшаңдығы бойынша түңіле сөйледі:

—Ойбай, Абай аға, соңда да шыңдық бар дейсіз бе! Әзімбайдың маңынан қаскөйлік, қорлықтан бөтен не шығушы еді?

Абай бұған сабырмен, шыншыл мысқылмен жымия қарады.

— Солай көріне ме? Ендеше, соның жаңылыс, сырт көрініс. Шындық әр заман емес, тіпті, бір заманның әр қауымның өздеріңде де әр алуан танылады. Зорлықшы Әзімбай, Тәкежандар өз айналасындағы әлсіз, амалсыз, қорғансыз көпке өздері ететін зорлығын — зорлық деп атайды дейсіз бе? Жо-оқ? Олар «осы менің жолым, сыбағам, Ырғызбайлығым» деп біледі. «Атам Өскенбай көп үстіне осылай салмағын салып өткен. Әкем Құнанбай және өзінің дегенін істеп өткен. Солай етпесем, мен олардың анық нәсілі болмағаным» дейді. Зорлық пен жауыздық, қасқырлық болсын маған десе... Бірақ оның берік ұстанған шындығы, сұмдығы — сол. Ал жапа көрген кедей ауылдарға соны «шындық» деп кім айтар! Бұлар шындығы — бас қорғау. Міне, осылардың бәрі де «шыңдық» жөніндегі ақын ойына арқау, азық емес пе? Өткенді жаз, бүгінді жерлеп шерле — бәрібір шындықты өмірмен өлше, әсіресе, халық ойымен, арман сынымен өлше! Мен айтсам осыған саяр едім. Кедейлер мұны маған «Тәкежанға бір бар» десе, екіншіден, «солар үшін алыс, тартыс! Жазған сөзің, айтар ақылың болса, бәрін ең алдымен осындайға арна!» дегенді айтады.

Сөйлей келе тапқыр ойы үдей түскен Абай енді тағы бір тың жайды еске алды. Екі алақанын кең жайып, даусын көтере сөйледі:

- Иә, рас-ау, шындық бір заманда жасаған әр қауымның тобыңда әр алуан болмай қайтеді. Тағы бір мысалға мен мынаны, Россияны, орыс халқын алайын. Соған осы өзіміздің қақ қасымыздағы Оразбай, Жиренше, тіпті, Тәкежандар қалай қарайды? Екінші жақтан қазақтың халқы не ойлайды? Оразбайларша Россия деген—ақ патша дегенмен барабар. Оған бағынышты, одан қорқады. Және оған жағына жүріп, өзіме не балама болыстық алсам, ұлық болсам, байысам, ал жау атаулымды оған жазалатсам дейді. Өзі сол Россияға да ішінен тіпті дос емес. Күні үшін аярлық етеді. Россия олар үшін осы-ақ! Ал халық атынан біз айтсақ, бүгінгі қазақ нәсілі үшін ендігі Россия кім десек, нені айтар едік?! Ол өздеріңізге мәлім кітаптарын, ой алыптарын былай қойғанда, ең алдымен, ұшы-қиыры жоқ өнер. Ол — сансыз көп шаһарлар, солар толған медреселер, ауруханалар, кітапханалар мен салтанатты сарайлар. Ол — анау Сібірге жеткен шойын жол, Ертісте жүзген пароходтар, үстіңе киім, қолыңа құрал-сайман, үйіңе бұйым-машиналар беріп отырған фабрика-заводтар, міне, осының бөрі де Россия ғой. Бұл

Россия ақ патшаны танысаң ғана сені танимын демейді. Бара білсең, ала білсең сені жатырқамайтын, «келе бер де үйрене бер!» деп отыратын Россия ғой! Халқымыздың адал ұлы болсақ, біз осы Россияны кімің деп түсіндіреміз? Әрине, досың дейміз. Шындық — халықтың тілегін тапқан шындық болсын. Ендеше, дәл осы себепті* досың орыс өнері деп түсіндіруіміз лайық. Әрине, бұл да Оразбайлар үшін шындық емес,—деп тоқтады.

Ербол Абайды дәл ұғына отырып, өзінің ескі досы бұл күнде қандайлық асыл ойларды батыл айтатынын аңғарды. Абайға сенген бойында, оның жаңағы ойларын барынша құптап отырып, бірақ сонымен қатар, өз ішінен қасындағы Көкбайға бір үлкен наразылық ойды да ойлап қап еді. «Оразбай, Жиреншелерге не сорым, оңаша сөйлеген бір күні жаңағы Абай айтқан жайлар туралы Көкбай да бір суық сөз сөйлеген. «Абайдың бір міні болса — ол аса орысшыл боп кеткені ғой, тек соларға ғана қарап отырмақпыз ба?» деген еді. Ербол жаңағы Абай сөзінің тұсында, сондағы Көкбай сөзін да еске алған-ды.

Бұнысы да тиянақты ой. Әсіресе, бүгіндей мәжіліс соңында қажет байлау сияқты. Әңгіме осымен аяқталды.

Енді біразда Жұманның көптен күткен қазаны түсіріліп, жұрт асқа әзірлене бастады. Қонақтар тегіс төрге отырып жатыр. Енді қынынан үлкен өткір сар пышағын алып қолына ұстап отырған Жұманның сөзге араласқысы келді. Ол бағанадан бергі Абай мінездеріне қыжалданған бетімен, ағалық еркіндік жасап, даңғырлап сөйлеп кетті:

— Осы қазақ иттің не оттайтынын білмеймін. «Жұман қырт», «Жұман қырт» деп маған ат қойып, айдар тағып алды. Соңымнан бір қалсашы. Егер көп сөйлейтін кісі қырт болса, кешелер дүйім елді жиып алып, күні бойы Құнекең жалғыз өзі сөйлеуші еді. Бүгін мынау Абай тап бір ет асым жапа-жалғыз өзі сөйледі. Көп сөйлеген қырт болса, анық қырт осылар емес пе! Менде осы не ақысы бар «қырт» деп қыр соңымнан қалмайтын!— дегенде, Абай қолын жуа алмай, әне бойымен селкілдеп, қатты сықылықтап күлді. Екі көзінен жас аққанша күлген. Бұның күлкісіне сыңғырлаған Әйгерім күлкісі де қосылды. Абай әл жия бере, Жұманға оқыс бір жауап айтты:

- Уәй, ақсақал?- деп күле түсіп,- қырт атану үшін көп сөйлеп әуреленудің қажеті жоқ. «Қатын, тышып алғаным ақыл болған екен» деген сөз де жетеді!- дегенде, үйдің іші ду күлді.

Бұның есіне Жұманның соңғы қыста өз үйінде отырып айтқан бір сөзі түскен еді. Жұман қыстыгүні таңертең дәретке шығып

келеді. Аздан соң күн бұзылып, қатты жел тұрып, ақ түтек боран болып кетеді. Сонда Жұман терезеге қарап қатынын шақырып алып:

— Уәй, қатын, сен білдің бе? Бағана ұлыжарықта отырып алғаным қандай ақыл болған, ә?!— депті.

Дастарқанға келген етті де кесе алмай, Дәрмен мен Кәкітайлар қайта-қайта күліседі. Ақылбай Абайдың төменгі жағында отыр еді, қатарындағы Әйгерімге салмақпен сыбырлап күліп сөйлеп жатыр:

— Жеңеше!

Ол Абайды әкем демейтін де,Әйгерімді шешем демейтін. Бірін «Абай аға», бірін «жеңеше» дейтін әдеті бар. Жасынан Құнанбай мен Нұрғаным қолында өскендіктен өзін солардың кенжесімін дейтін. Абайға іні есепті сөйлеп дағдыланған-ды.

Әйгерімге сыбырлаған әзілінде:

— Жеңеше-ау, мынау қайнағаң не деген өлерін білмес ақкөз еді! Мұрттай ұшқанын көрдің бе? Абай ағамның мысқылына ажалды кісі тап болсын да!— деп, Әйгерімді қоса еліктірді.

Әйгерімнің күлкісі қатты келсе де, қайнағаға күлуден именіп, қысыла қызарып, артындағы Зылиқаға бір нәрсе айтқан болады. Жұман аздан соң күлкіні ұмытып кеткен екен, етке сылқия тойын алды. Енді жас сорпаны үлкен сырлы аяқпен ұрттай отырып, басқа бір тың сөзге көшті:

— Маған күліп болдың ғой, түге! Енді тегіс күлкіңді тыятын сөзді мен айтайын! Жігітек неге құтырып жүр деп едім. «Бір ауылы әнеугүні Көлқайнардың үстінен күзекке көшіп келе жатқан болып, менің маядағы шөбімді жылқысына жегізіп кетіпті» деп едім ғой, Абай. Ырғызбай жерінің мұртын басуға Жігітектің батылы қалай барды? Содан бері ызам бар. Есем кетіп жүр демеп пе ем? Кеше «Әзімбай мен Жігітектің ана бір өңшең сіңірі шыққан көп кедейі неғып тілге келіп тіресетін болды?!» деп те таңғалып ем. Өздері, тіпті, бас құрасып, шуласып, бөрі көрген сиырдай мөңірейді дейді. Ырғызбайдың жуаны Әзімбай болғанда, Жігітектің сімілтірі солар екен. Кіммен кім шайқасады?— дегенде, Дәрмен күліп жіберді.

— Міне, тағы бір шындық керек болса. Дәл жаңағы Абай ағамның айтқаны!—деп қалды Кәкітай қостай қойып, бас изеп. Жұман Дәрменге қараған да жоқ.

Абай да әлдеқашан бұны тыңдамай, бетін теріс бұрып алған, оны да елеген Жұман жоқ. Өз сөзін келелі кеңесім көріп созып отыр.

— Әй, осының бәрінің түбі тегін емес. Жігітекті құтыртқан тағы бір желік бар деп ем. Міне, сол тегін болмады. Жігітекке тағы желік біте бастады. Бүгін соның неден бу алып жүргенін біліп кеп отырмын!— деп жатыр.

Абай бұл сөздерді жақтырмай, енді қабағын шытынып, мойнын теріс бұрып, амалсыз тыңдап отыр. Жұман даңғырлаған даусын көтере түсіп:

— Енді мені тыңда! Тындандар, міне, қаладан хабар есітіп отырмын. Жаңа біздің ауылдың шетіне соғып, таудағы Жігітекке қарай бір шапқыншы кетті. Сүйінші сұрап, қуанышы қойнына сыймай барады. Әулекіленіп барады. Әлгі Түсіптің Мадияр дейтін, ана бір қоңқақ мұрын қу немесі «сүйінші» дейді. Ақ түйенің қарны жарылды. Жігітектің жылаған жасын құдай иді. Көз жасымды тыятын арысым қайтты. Базарылым айдаудан қашып кепті!» деп иен өлкені шулатып, жосытып барады!—деді.

Мынау хабар үйдегілердің бәріне Жұманнан күтпеген оқыс, оқшау жаңалық болды. Абай елең етіп, Жұманға жалт қарап: «Не дейсің, не дедің? Мынауың шын болса, жақсылық хабар ғой!»— деді. Өзге жастар мұны қостап, таңданысып жатыр.

— Япыр-ау, бар екен-ау!

— Базекең тірі екен-ау!

— Келгені-ақ қанат қағып!

— Сау жетсе, қуаныш-ау мынау!— десті.

Жұман бұл үйдің қуанышын қостайтын көңілде емес. Өңге көп Ырғызбай сияқты, Базаралының қайтқанына бұнда түк те сүйсіну жоқ, қынжылу ғана бар еді. Ол өз ойын өзінше топшылап таратып жатыр.

— Тәкежан мен Шұбар болыс болып тұрса, елге келмек түгіл, елді түсінде де көрмес еді. Мына биыл Күнтудың болыс болғанын біліп, қажы баласынан ұлықтық кеткенін есітіп, ананы арқаланын келіп отыр ғой. Неменеңе қуандың, түге! Қызығым келді деп пе ең? Қызыл көз пәлең келгенін білерсің! Айттым да қойдым!—деді.

Абай енді бұған ашулана сөйледі:

— Жә, тоқтат, ақсақал! Қырық жыл достық болмаса, қырық жыл жаулық та жоқ. Базаралыдан алмаған өшің бар ма еді?! Келсе қайырлы болсын! Қадамы құтты болсын!—деп, Жұманнан жүз тайдырып, өзге дос жастарына қарады.

— Қаталдық пен қастықты Құнанбайдың өзге баласына бердік. Біз бұл хабарды қуанып қарсы аламыз. Елімнің арысы болатын. Мен деген жастар, ертең көбің аттанып, Семейге барып, алдынан шығыңдар. Менің тілеулестігімді, бауырлық қуанышымды

алдынан ала барындар! Байлауым да, бұйрығым да осы!—деп, бір-ақ түйіп тоқтаған еді.

3

Жұман айтқан сөздің көбі дұрыс болатын. Базаралының қашып келгені де рас және «бұрын емес, дәл биылғы жылы қашып келуіне себеп — Күнтудың болыс боп тұрғандығы» дегені де дұрыс.

Базаралы өзін айдатқан Тәкежан, Шұбарлар болыс болып тұрса, бұл істі істеуге бекінбес еді. Өткен сайлауда Құнанбай балаларының қолынан бір жолы ұлықтық кетіп, Шыңғыстың болысы Бөкеншіден шыққан Күнту боп алды.

Бұл уақиға бүкіл Тобықтыда талай жанды таң қылған, ойда жоқ оқыс іс болды. Семей оязының көптен бергі ояздық начальнигі Казанцев сол соңғы сайлауды өзі келіп өткізген. Бірақ ол дәл сайлаудың соңғы сағатына шейін болыс Құнанбай баласынан бөтен біреу болар деп ойламаған. Күнтудың болыс болып шығуы -Құнанбай балаларына қаншалық ойда жоқ сұмдық болса, ояздың өзіне де соншалық жат көрінген,

Бұл істің басы өткен жылы көктемде Жидебайда, Оспан аулына келген жуандардың бір жиыныңда басталған-ды. Ол кездегі болыс Шұбар Шыңғыс елінің ірі атқамінерлерін осы Құнанбайдың үлкең аулына, Оспан отырған үйге жинатқан.

Жұртты жинаған себебі оқшау бір жай болатын. Тәкежан, Майбасар, Ысқақтармен ақылдасып, Шұбар жаңа сайлау алдында ед аңғарын түймек болған. Құнанбай баласына іштей қарсылық ойлаған кісі бар ма? Жаңа сайлауда бұлар атайтын жаңа болысқа ереуіл болмай ма? Енжар көңілде жүрген атқамінер болса, солардың сырың тартпақ, алдын ала ажарын андамақ. Құбылу-қыбылжу болса, ерте әрекеттерін істемек. Міне, осындай ішкі есептермен Шұбар жүз қаралы атқамінерді көкқасқа сойып қонақ

еткен.

Жиын ортасына Шұбардың тағы бір салған сөзі бар. Онысы - әр кезде болыс болып отырған әкімдердің ел үстіне салатын төтенше бір шығыны туралы. Ол -патшалықтың жыл сайын елден алатын алым-салығы емес. Болыс пен билер алатын «қарашығын» деген салықтың жайы «Болыстың сойысына, қонағасы, мініс-берісіне» деп ел басына үлестіріп салынатын салық, Өзінің де, шегі де жоқ, Халықты жебей сауып, ұлық атаулы алатын жем-пара осы.

Белгілі өлшеу, мөлшері жоқ бұл шығын, анық қараңғы жолмен алатын жем болғандықтан, оның атын жұрт «қарашығын» дейтін, Тегінде, бұл істі бір Шұбар емес, бұдан бұрын болыс болып келе жатқан сан Шұбарлар мерзімді «қор» егіп алған. Жүздеген қойлар саны, көп ат майы, ақша-пұл, көп мүлік болса, болыспен шырайы жақсы билер, елубасылар, старшындар және әр рудың бір шошағы — атқамінерлер, осы «қарашығыннан» үлес алып жүретін, Болыстың биылғы салын отырған шығыны жылдағыдан көп болса да, Оспан аулына жиналған «ел ағалары» көп керіспей, тез келіскен. Әр старшынның билері мен елубасылары, атқамінерлері әз үлестерін бөлісіп, өздерінің қол астындағы шаңырақ иелерінің бәріне қосымша сомаларды жазысып жатты.

Шыңғыс он екі старшын еді. Сол он екі старшынның адамдары Оспанның соңғы жылдар салғызған жақсы қыстауының көп бөлмелеріне, даландарына тарап, үйір-үйір кеңеседі. Шығыңды өз қолдарымен үлестіріп отырған топтардың қайсысын көрсең де, әдет-мінездері бір-ақ түрлі. Бұл отырғандар өз шаңырақтарына немесе іні-туысқандарына шығынды салмайды. Әлді, ауқаттыны қорғап қалып, қайда момын, жалғыз-жәутік, қайратсыз, қорғансыз шаңырақтар болса, соларды атап, бір де түңлігін тастамастан үлес береді. Осы сыбағаны халыққа салып жатқан мінездерін өздерінше бір қисынмен істеген болысады.

Әр ауылнай ортасына жиын барса, ұлық жүрсе, үй тігілсе, қонағасы, лау келсе, осы ауқаттылар үнемі көп тауқыметін тартады-мыс. «Кедей-кепшікке кім барады? Қоқсық, қоңсығына кім тоқтайды? Оларға түсетін лау да жоқ, сойыс та жоқ. Айранына, отбасына ортақ та жоқ. Бірақ олардың аты да «ел» емес пе? Ендеше, тым құрыса, осындайда сәл салмақ сезсін. Әйтпесе, кімнің қол астында екенін, ұлығы кім екенін де ұмытар. Құдайын да ұмытар» деседі. Сөйтіп, «қарашығынды» өздері әдейі шетке қаққан, шыр бітпеген жыртық-шоқпыт лашықтарға салып жатқан.

Халыққа қарсы жұмсалған бұңдай істерде қабақпен табысатын ел жуандарының ынтымағы - «бөрі көргенде бірігетін ауыл итінің мінезіндей».

Халық соларын танитын. Өзіне қарай аунап түскен әр алуан үздіксіз, танымсыз «қарашығындар» жайын өзара мұңдап қоятын.Бірақ биіне, ақсақалына, старшынына, болысы мен бегіне шақсын ба!? «Оларға айтқаннан не түседі? Біреуіңе айтсаң біреуіне сілтейді. Аяғы, ақтас пен көк тастың арасына барып ізі жоғалады. Сөз—тек бос шығасы. Бірін-бірі жебеп, демеп, неше саққа ұрады

да, шаң қаптырады. Аяғы, «ауыл итінің құйрығы қайқы» дейсің де, түңілесің де тоқтайсың» дейтін.

Жидебайдағы жиын Шұбардың «қарашығыны» жөнінде де Құнанбай балаларына жат ажар көрсеткен жоқ. Бірақ көп шығынды көп шаңыраққа бөлу оңай да болған жоқ. Таңертең келіп шай ішкен, одан көкқасқаның етін жеген жиындар түске шейін сөздерін тауыса алмады.

Түс ауа осы ауылға Дәрмен келді. Өзінің үлкен үйлерін жасы үлкен атқамінерлерге босатып берген Оспан түкпір үйде жеке жиын жасаған. Бұндағылар — Оспан сияқты қолы бостар. Қызық қуған, түстік аңдыған, жай қыдырмалар.

Орталарына Дәрмен келгенде Оспан қуанып қалды. Дәрменді өз қасына отырғызып, қысырдың қою қымызымен сыйлап отырып, қолына домбыра ұстатты.

— Жақсы келдің ғой! «Шығын деген боп, мешкей көмейлеріне тығын іздеп жатқан жуандарың анау! Аулымды басып, мазамды кетіріп болды. Тілеуің берсін, осылардың жон терісін сыдырған өлеңдерің бар ма Абай екеуіңнің? Соларыңды айтып, тым құрыса, етім мен шайымның есесін әперші?— деп, үй ішін күлдіре сөйледі.

Дәрмен бөгелген жоқ. Бұл жиын әлі естімеген бір үлкен өлеңді желдірмелей шұбыртып айта жөнелді.

Оспанның анық тілеген өлеңі. Елдің содыр жуанын, қу болысын, парақор билерін, тынымсыз партия басыларын қатты ызамен, кекесін мысқылмен әйгілеген анық Абай сөзі екен.

Оспан әр сәтте қарқылдап күліп;

— Бәсе... бәсе! Сой, сөйтіп! Таспа тілгендей соқ, бауыр сыртынан! — дей түседі.

Оспанның көңіл қызуы түкпір үйді тегіс желіктіріп, мәз етіп, күлдіріп отыр. Дәрмен де осыған орай шырқай түсіп, ағындап ойнақы жырлайды.

Аздан соң бұл үйдің қызу-дырдуы үлкен билер, шонжарларды да елең еткізді. Бірен-сараны есіктен қарап, өлең мәнін аңғарды да, арттағы көпке мәлім етті.

Сөйтіп, Дәрмен өлеңінің орта тұсында үлкен үйдегі Оразбай, Жиренше, Бейсенбі, Абыралылар да осы үйге кіріп, сөз тыңдады.

Абай өлеңінің бұлар келген тұстағы зілі де қатты еді. Дәл осы отырған, күнде жиын құрған, бәле қуған, елді жеген, ант бұзғыш, достық сатқыш, алдамшы арам атқамінерлердің бәрін таңбалапты.

Оразбай күлген жоқ, күлмек түгіл, жымиған да жоқ. Оспан өз тобымен әлі де мәз болысын отыр.

Ақыры Дәрмен бар ұзақ өлеңді, сыншы жырды айтып болды; Билер тобы томсарып, жым-жырт отырып қап еді. Оспан Оразбайға бұрылды да:

— Е, байеке, неғып тыжырынып қалдың? Дәл төбеңнен түскені жақпады-ау, ә, Абайдың?— деп тағы күлді.

Оразбай салқын қабақпен, түкпірлі тәсілін ойлап қалғандай ашулы сөйледі.

— Осы заман...— деп алыстан тарта бастап,— бұзылады-ау! Бұзылғалы тұр-ау! Сонда бұзатын сен боласың-ау, қажы баласы!— деп, Оспанның басынан аса, жоғарылай қарады.

Қасындағы айлашыл, алаяқ билер Оразбайға еміне, исіне қарап қапты.

— Бүгінгі игі жақсыны ауылыңа жиып алып, осылайша басқа соқ! Абыройын төк! Бет жырт, уә, перде жырт! Балаға да, малшы-жалшыға да құрық бер!.. Бұза бер!— деп, қолын бір-ақ сілікті.

— Уәй, Оразбай, не дауың бар!? Шын жақсы болсаң, саған айтылған сөз емес. Ал жаман болсаң, жаңағы сөзден өзіңді-өзің танысаң — өз обалың өзіңе!.. Мүрдем қат!—деп, Оспан сақылдай күлген-ді.

Дәрмен де сүйсіне күліп жіберді. Жуандар Оспанға дуана көргендей жирене қарасты да шығын кетті.

Күн еңкейіп бара жатты. Сол кезде тысқа шыққан Оспан өз қыстауының айналасында, қорықта қаптай жайылып жүрген өңшең ерттеулі аттарды кәрді. Жүз қаралы қонақтың аты мынау қыс аяғы бітпей, көктем шықпай, күн райын бағып жүрген кезде қолдағы малға керек қорықты ойсыратып жеп жатыр. Шұбардың жиыны мен ас шығынын көтерсе де, Оспан мынау жүз аттың қорықты жеп жатқанына шыдай алмады. Далада жүрген қоңқақ мұрын, зор денелі малайы Сейтқанға ақырып әмір етті.

— Етімді жегенінен, жерімді жегені батты-ау мыналардың! Тарасын! Тарамаса, қазір қолыңа сойыл ал да шапқылап барып, бар атын қуып әкеп қораға тық! Дастарқанымды жайлағанымен қоймай, қорығымды тағы шиырлатам ба? Қу, шапшаң! Сойылдап айдап кел!- деп, қатты бұйрығын берген де, қонақ ішіне кетіп қалған-ды.

Сейтқан сол бетте қолына үлкен қара сойылды алып, жақын тұрған қонақ атын өреден босатып мініп, құйықтыра шапқан. Жуан ауылдың сотқар малайы, өзі ожар, доғал жас, тегінде, Оспан «шаш ал десе, бас алғандай» іс ететін. Айғайды салын, ағызын бара жатып, әр қонақтың ата ұранын шақыра ақырып жүр: «Сақ-Тоғалақ! Көтібақ! Жігітек! Бөбең! Қарабатыр! Жуантаяқ! Топай!

Торғай!» деп айқайлады. Өзі білетін ру басыларының топ-топ аттарының тұстарына кеп, таңбаларына қарап, ұрандарын шақыра жүріп, өредегі аттарға жауша тиген. Дамылсыз айқайлап, ақыра ұрандап жүріп, тыныш жайылыста жүрген аттарды үркіте қашырған үстіне, ұзын қара сойылмен сауырдан, тірсектен ұрып, сатырлата қуды.

Жүз қаралы тұсаулы атты өрттен қашырғандай үркітіп, шоқытып, секіртіп, дүрілдете қуып отырып үлкен ат қора, қой қора, түйе қоралардың қақпаларына сойылдап кеп тықпалаған. Сейтқаннан шошып алған семіз жарау, желігі көп аттар алдарында от пен су тұрса да бөгелместей.Жөңкіліп кеп жаңағы қоралардың қақпаларына қақтығыса, таласа ұмтылысты. Секіре кіріп жатты. Бірақ қоралардың қапалары аласа еді. Жай кірмей, секіріп кірген тұсаулы аттар маңдайшаға биік ерлерінің алдыңғы қастарымен сарт-сарт ұрып кіріп жатыр. Сейтқанның да, Оспанның да ойында жоқ бір оқыс іс осы арада көрінді. Күшті аттардың секірген екпінімен маңдайшаға соғылған ер атаулының алдыңғы қастары шетінен шарт-шарт сынып, ұшып-ұшып түсіп жатты.

«Қарашығынды» халыққа бөлгенде ынтымағы бір жерден шыққан жуандар, бүгін бір кезекте өздері үлесетін олжаны да айтысқан-ды. Сонда Құнанбай балалары қараулық жасап, жемнің көбін өздері басып қалды. Бұл елдің ірі бай, салмақты жуандары Оразбай, Жиренше, Бейсенбілер осы мінезге де наразы боп шықты.

Енді кешке жақын сөздерін бітіріп, атқа қонуға келгенде жуан шонжарлардың барлығы ойда жоқ әлекті көрісті. Біреу әдейі мазақ еткендей, тегіс ерлерінің қасын опырып, шұнтитып жоқ қып жіберген. Бұл жиында Оразбай, Жиренше, Күнту, Бейсенбі, Абыралы, Байғұлақтар бастаған нелер байлар, нелер жуансыған мырзалар, сөзуар, пәле баққандар болатын. Оспан қорасының алдында тұрып мынадай масқара болған күйлерін барлық жуандар айтыспай-ақ аңғарысты, Ауыл иесі — Оспаннан жөн де сұрасқан жоқ, Бұларды аттандырып жатқан Шұбарға да шырай беріспеді. Көбі қош айтыспастан кетті,

Алдыңғы топта Жиренше мен Оразбай бар еді. Қастарына Күнту мен Бейсенбі жеткенде, сол екеуі сөз бастады. Ең алдымен тіл қатқан Жиренше:

— Шектен асқан шығынымен Шұбарын байытамыз деп жиылыппыз. Жазығың бар ма, ағайын? Дегенін істедік. Барды осыларға беріп, бүгін үлестен де қақас қалдық. Бізге де олжа түссің деп, тым құрыса^ мезіреті жасады ма? Ол-ол болсын, жә,

мынау көргеніміз қай мазағымыз!?— деп, қатарында келе жатқан Күнтудың опырылып қалған ерінің қасын қамшысымен салып кетті.

— Асқан екен Құнанбай баласы. Тіпті, бұндай қорлықты Құнанбай да көрсеткен жоқ. Тегі, біздің өзіміз бұларды бұзып болған екенбіз. Құдайын ұмытқан екен мына Құнанбайлар. Тап осы жолы тұяқ серіппесек, бәрімізді де атаның әруағы атсын! Ит болайық, енді қыбырламасақ!— деп, Оразбай жалғыз көзін жалтылдатып, айнала қарап, қанын ішіне тартып сөйледі.

Бейсенбі жай сөйлесе де, үнемі қапысыз есеппен сөйлейтін. Ол алдыңғы екеуі ғана емес, өзге сөйлемегендердің де түсін барлап білді де:

— Уәй! Осы алқынған ашуың ба? Соныңды ғана айтшы! Жүзіме айтшы, жарқыным!— деп, Оразбай мен Жиреншеге кезек қадалды.

Ананың екеуі де, Бейсенбі де үлкен ашу толқынып келе жатқанын аңғарды да, сәтте саңқ етіп, шолақ жауап берісті:

— Әу, бір құдай, бір құран! Ашуым — ашу! Кегім — кек!

— Бір әруақ, бір құдай, өлсек те қасындамыз. Тек айтшы бірдемеңді!— деп Жиренше қостады.

Енді Бейсенбі ширап, шымырлап алған екен. Дағдысынан тыс шапшаң сөйледі.

— Әуелі, осының рас болса, ашуыңды сөзбен шығарма. Айтысар түк те жоқ. Аңғарылмаған дүние жоқ. Шашау сөз шығарып, көп алдында көпіріп, ертең апарып сырын Құнанбай баласына жеткізетін кісіні жауыңның үлкені деп біл. Қазір шашау сөз шығаратын орын емес. Көпті де қасымызға алмайық! Осы топтан жеті-ақ кісі болайық та, былай бұрылайық. Ана Қабекеңнің басына қарай тарт! Кеңгірбайдың зиратына барып тұрып, серт уәдені сонда түйеміз!— деді.

Қатарындағы жуандар: «Мақұл!», «Болды!», «Тарт!» десті. Жиренше бәрінің соңынан сөз қатып:

— Бер, тәңір, берекеңді! Кеңгірбайдың қабір тасын төбеме тік көтеріп тұрып, серт беруге бармын! Тек кімді аламын қасыма?— деп, ендігі істі өзі бастайтын аңғар көрсетті.

Сол арада төртеу-бесеуі аттарының басын түйістіріп тұрып, жаңа сертке, антқа ортақ етіп алатын кісілерін шапшаң санасты. Атаған кісілерімен оқшауланып бөлініп алып, бір топ салт атты ымырт жабыла бергенде Оспан қорасынан тай шаптырым жердегі кәрі әруақ — Кеңгірбайдың биік, шошақ моласына келіп, ат тұмсықтарын тіресті.

Қарлы дала ымыртқа тақау қарауытпай көкшіл тартқан. Ақ-көк ренді суық дала. Сол далада қоңыр-күңгірт биік мола тұр. Жүз жыл бойы бар өңірден басы озған шошақ, сопақ қалпында әлі балғын. Қобыраған жері жоқ. Кеңгірбайдың әруағы исі Олжай, Жігітектің надан нәсіліне әлі қандайлық қадірлі, құдіретті болса, моласы да сол жүз жылғы мызғымас меңіреу, тылсым қуатынан айнымағандай. Бұл молаға бақсаң, заман да өтпегендей. Сахара заңы да бар қаталдық, бар надандық зұлымдығымен молаша мызғымай қалғандай. Тар есіктен қараңғы қуыс қабір іші аңғарылады. Онда үнсіз, мәңгі түн. Жарықпен, тірлік үнімен шарпысқан қыңыр қараңғылық. Айналада ызындап, кешкі аязды жел соқты... Жақын шилер басы күпсек қарын сілкітіп, мүшкілдік халін құптайды. Аласа, әлсіз жас бұталар да жел екпінінен қалтақ қағып, тыным тыныштығынан айырылған... Осындай күшпенен әлсіздік айғақтарының арасында, қайсар мола өзі де иесіз өңірдің қара күшіндей дөңкиіп, қатқыл қарап, суық мұңмен қарауытып тұр.

Оразбай мола басында құраннан бұрын бір тіл қатты. Бағана Оспан үйінде Дәрмен аузынан естіген зәрлі сын арқасына әлі батып келіпті... Ол сөздің түп айыпкерін осы арада есіне алды.

— Абызы Абай болса, Абай болса... Менің сыйынғаным бір әруақ, бір құдай! Өзіңсің, бабам! Азған менен бұзғанды өзің тап, әруақты, киелі ата!— деді.

Бұнысы да бір ант, серттей... Арам пәле болатын.

— Абызы Абай болса, сопысы сұрқия болар ендігінің!... Кесерміз кесілгір тілін, жолын!—деп, Жиренше де молаға үңілді...

Бейсенбі күбірлеп құран оқып, бәрі бірдей бата қылысын болған соң, осы арада тұрып жеті бай аса бір қатты жасырын байлау жасасты. Мұнда төрт старшын Сақ-Тоғалақтың атқамінері

— Абыралы, екі старшын Жігітектің басы — Бейсенбі, Есболатан

— Оразбай, Көтібақтан — Жиренше, Бөкеншіден — Күнту, Жуантаяқтан — Байғұлақ, Топайдан - Байділда бар.

Бұлардың Кеңгірбай басында берген анты, ең алдымен, құпиялық жасырында. Сыртқа шығарып, бүлк етпей, дәл осы бейуақтан бастап жетеуі Құнанбай балаларына қарсы баталасады. Адда екі-үш айдан соң болатын сайлауға шейін бүкіл Шыңғыс елін Құнанбайларға түгел қарсы әзірлейді. Партияның тартысына ат пен пұлды астыртын беріп, елубасы атаулының барлығын осындай құпия батамен, қатты сертпен тартады. Малды да, сырды да көпке жаймай, тек он екі старшынның шар салатын елубасыларына ғана төгіп беріп отырып. үнемі астыртын әрекет

етеді. Сырттай Құнанбай балаларымен бұрынғыдан да тәтті-тату жүреді. Оларға «атағаныңды аласың» деп, үнемі жылы-жылмаң жүріс көрсетеді. Дәл сайлаудың сағатында шалқасынан салатын болады.

Сол түнде осы сертті жақын жердегі Жиренше қыстауына барып, сонда қонып отырып, бар уәдені анықтап аяқтаған-ды. Күндізгі Оспан үйінде жеген көкқасқаға қарсы осы кеште ақсарбастың еті желініп, көкқасқаны ақсарбасқа бастырудың серт уәдесі бекіген.

Сонымен, айтқандай, үш айдан соң қан жайлауда, Құнанбайдың үлкен аулы отырған Пұшантайда сайлау күні келген.

Құнанбай балаларының талай жылдан жемдеп жүрген айлалы досы — Казанцев ояз көп күймемен қоңыраулатып, жер күңірентіп келген болатын. Казанцев бұл жолы қасына өзінің келбетті, семіз, көк көз бәйбішесі Анна Митрофановнасын ерте келген. Үш күн бойында бұлар Оспан үйінде қонақ боп жатқанда, Анна Митрофановнаның иығына қалың қара жібекпен тысталған бұлғын ішік жабылған. Қаттаулы аққұйрықтар да Казанцевтің темір сандығына салынған-ды.

Бұл жолы Құнанбай балалары болыстықты Оспанға беруді ұйғарған. Оның алғаш рет ұлықтықты сұрағаны осы жол. Бұл күнге шейін Құнанбайдың өз балаларының қайсысына болсын өзінің мол дүниелігін іркусіз керекке жаратқаны болмаса, Оспан өз басына түк те тілеп көрген емес еді. Қазіргі шақта қырыққа тақалған, бақ-дәулеті барынша шалқыған Оспанның бір үлкен арманы бар. Ол — бала. Оспанның Еркежан, Зейнеп, Торымбала деген үш әйелі бар. Бірақ үшеуінен де әлі бір нәресте иіскеп көрген жоқ. Қалың үйір, көп ауыл Құнанбай ішінде сондай жалғыздығын Оспан өзі іштей қатты қамырық ететін. Кейде ол алпамсадай алып денесімен сол жайды жанкүйер жақындар арасында күйзеліп айтқан шақтарында еңкілдеп жылап та жіберетін. Бар Құнанбай, Ырғызбайдың байы, мырзасы да өзі. Үлкен орынның жалғыз иесі де өзі. Бірақ осы бір жай оны сыңар мүйіз бұғыдай,сынық қанат сұңқардай етіп, көңілін санадан солдыра беретін. Сондықтан биыл аға-іні тобына:

- Мен, тым құрыса, осымен алаң болайын. Осы бір жол ұлықтықты маған беріңдер!—дегенде, бар Ырғызбай, Құнанбай боп, ар жағын айтқызбастан, «ендігі болыс Оспан болсын» деп ұйғарысқан.

Ел не дейді? Жұрт жайы қалай, оны тегінде, Құнанбай балалары ойлауды ұмытқан. Олар болыстықты өздеріне ортақ, төл аты

деп білетін. Бүгін біреуі иемденіп жүргенімен, өзге Құнанбай балалары «ертеңгі күні өзімнің де тақымға басарым» деп қарайтын. Құдайы мен әруағы әдейі осылар үшін бөліп беріп қойған, «үлеспеген еншісі», «басыбайлы берекесі» санайтын.

Казанцевті Оспанның үйіне түсірмес бұрын бар Құнанбайлар: «Осы үй — болашақ болыстың үйі» деп әкелген. Ұлықта Оспанның сыйын көріп, парасын, құрметін қабылдап жатқанда «болысым», «сайланатынын» осы деп сенген-ді.

Бұл жолы да сайлау үйлері әдеттегідей ерекше боп тігілген. Ұлықтар жататын жай үш үйден құралған. Бөлек-бөлек, буын-буын үш дөңгелек зал сияқты. Оспан үйлерінің қасына тігілген осы сайлау үйлерінде әүелі, таң атқалы елубасылар бөлек жиын жасады. Әдет бойынша болыс сайлауының алдында ұлықтың көзінше осы жылы ел басына түсетін алым-салық үлеске түседі. Ояз бен крестьян начальнигі бұл күні қастарына тек елубасыларды ғана алып, осы болыстың бар старшындарына түсетін патшалық алымы мен салығын бөлгізді. Бір старшынның үй саны көп, біреуінің малы, басы молырақ, соның аңғарына қарай, старшын басы дөңгелек түскен салықты біреуіне аздап аударыстырып, нақтылы үлес беріседі. Дәл осы салық бөлуге крестьян начальнигі мен елубасылар қатысады. Шыңғыстың он екі старшынында отыз елубасы бар.

Сол елубасылардың алғашқы жиынында бар іске басшылық еткен Семей уезінің үшінші учаске крестьян начальнигі Никифоров болды. Ояз бұның үстінен қарайтын ұлық болғандықтан, жұмысты Никифоровтың өзіне басқартты. Ал өзі тек қана қалың дене, бурыл мұрт, күрең жүзін салқын ұстап, үнсіз отырды. Көп жылдардан бергі дуан ұлығы Казанцев патшалық өмірінің бұл өңірдегі үлкен өкілі өзі екендігін ұмытпайды. Суық көзден, күлкісі аз тұйық жүзден өзінің салмағын да, зілін де қазақ атаулыға таныта біледі.

Оның бұл сахарада азды-көпті тіл қататын адамдары қасындағы жас қазақ тілмашы мен болыстың песірі Захар Иванович. Халық бұны «Закар» деп атайтын тәпек песір. Ел қазағында ояздың санаулы сөз қатып, сәл шырай беретін кісілері Құнанбай балалары: Тәкежан, Ысқақ, Шұбар болды. Соңғы күндерде өрі үйінде қонақ боп жатып, әрі астыртын сый алғалы Оспанмен де бірер сөзбен тіл қатысатын.

Оспан орысша білмей, тілмаш арқылы сөйлессе де, өзінің сырт ажарымен Казанцевқа және әсіресе, оның әйелі Анна Митрофановнаға сүйкімді көрінген. Бұның қатты күлкіде ақсиын

көрінетін мінсіз аппақ тістері, қызын ерні, қара мұрты да өзгеше. Бірде қызумен, бірде көңілді әзілмен айқын ашылып, жалт-жұлт етіп отыратын шошақтау үлкен көздері де әсерлі. Шам отындай, лапылдап жанғандай бір шыншыл қызуды білдіріп тұратын кез. Өзге тұңғиық, қытымыр атқамінердің бәрі шынын ішіне тығып, сырттан, бет ажардан түкті сездірмеуге тырысса, Оспан олай емес. Олардың қасында ақтарылып, ағылып отырған кең сабадай, Күлкісін де, ашуын да, наз-наразылығын да ірікпейді. Шын бейіл берген адамына ыстық көрінетін қошеметін де мол төгіп отырады. Үлкен, ауыр, алып денесі бейіл берген қонағын күтуде соншалық тез қозғалады. Оның шапшаңдығы қолды-аяқты баладай оқшау білініп тұрады. Осы жайларының барлығы Казанцев пен әйеліне, Никифоровқа, тілмаш, урядник, стражниктерге ерекше жағатын. Олайша жағуына Оспанның жаратылысынан басқа тағы да бір оңай түсінерлік себебі бар. Өзі қолы ашық, кең, мырза болғандықтан Оспан ұлыққа ере келген қосшы-қолаңның баршасын, крестьян начальнигі Никифоровтан бастап, стражник Сергейге шейін және ояз бен начальник кеңсесінің атшабары қос шұбар Ақымбетке шейін сыймен сыпап тастаған.

Үй ішіндегі салық сөзі бітіп, елу басылардың дағдылы жиыны аяқталған соң, қалың елге енді «сайлау», «болыс сайлауы», «би сайлауы» деген дақпырт естілді. Сайлауқұмар көп атқамінер пысықтар жиындарына бұл хабар «бәйгіден ат келді* дегендей оқшау, шапшаң, қызу боп тарады. Жаяу-жалпы топтанын, кейде шұбалып, әр тұсқа тарап жүрген жұрт ұлықтарға тігілген үлкен үйлердің алдына лезде келісті. Урядник, стражниктер, атшабарлар жиынның әр тұсына тарап, жұртқа дыбыстап бұйрық берді. Қос бүктеп алған сары ала қамшыларын шапшаң сілтеп, жасқап жүріп, әуелде анталап келген жаяудың бәрін жайғастырып, кейін тықсырды «Отыр, отыр!», «Қозғалма!», «Қатар отыр», «Дабырлама!», «Доғар сөзді, доғар!» деген шолақ-шолақ әмірлер сайлауға жиылған қалың елді ұлықтар үйінен кейін серпілтіп, алқа-қотан отырғызды.

Көпшілік жырақтау орныққан соң, үлкен үйлер алдында көрмеге тұрғандай бөлек екшеліп ұлықтар мен сары ала қылыш, жезді айдар тағысқан урядник, стражниктер ғана қалды. Ұлықтар отыратын екі биік стол қатар қойылын, үстіне алалы мақпал жабылыпты. Жаз күніне лайықты ақ кительдер киген Казанцев, Никифоров және жас қазақ тілмашы шағаладай көрінеді. Күн астында алтынды, күмісті погондары жалт-жұлт етеді. Ояздың қасында сұлу көк көзді, келісті, толық денелі, аппақ етті мадам

бар. Ол жайлаудың ыстық күніне пысынағандай албырап, қызара түсіпті. Жұқа жібек орамалымен жиі желпініп отыр. Қалың жиынның даурығы басылған соң Казанцев бурыл мұрт астынан қатқылдау үнмен қысқа бұйрық айтты. Крестьян начальнигі Никифоров орнынан тұрды. Оның сол жақ қанатындағы қатар столда қазақ тілмашы мен болыстық песір Захар отыр еді. Сол екеуіне белгі етіп, начальник болыстық сайлау басталғанын мәлім етті.

Көп жиыннан ұлықтардың столына тақау келіп, оқшау отырған бір топ елубасылар. Бұлардың кейбірі малдас құрған, кейбірі жүгінген, тағы біреулері шынтақтап сүйеніскен қалыпта, бастарынан тымақтарын алып, ұлықтар ажарын қалт еткізбей бағып отыр. Болысты сайлайтын отыз елубасылар осылар.

«Болыс сайлауы басталды» дегенде, Тәкежан, Шұбар, Ысқақ, Оспан сияқты бір топ енді ғана ұлыққа тіккен үйлердің жанына келді. Елубасылардың бір жақ шетін ала отырысты. Бұлардың ажарын бағып, тыным таппай, күрескен кісідей қапысын аңдысқан Оразбай, Жиренше де сәтте қыбылжып қалды. Олар да орындарынан қозғалып, «жүр, жүр», «бас», «бол, бөгелме» десіп, күбір-күбір етісіп қалды. Алты-жеті кісі боп, жаңағы оқшау отырған елубасылардың екінші жағынан, Құнанбай балалары отырған жақтың қарсы қанатынан келіп орын алысты. Бұл топ — әлі күнге ілігі мен түйіндерін, шоғыры мен тобын жазбаған баяғы жеті бай.

Ұлықтың урядник, стражниктері сайлау үстінде орындарынан қозғалған кісілерді жазғырып, қамшы үйіріп, мазалай беруші еді. Қазір Құнанбай балаларына тимегендей, бұларды да қағажулаған жоқ. Бұның да себебі жоқ емес-ті. Шашын шошқаның жон түгіндей үдірейте тікейткен қалың бет, қара сұр қазақ тілмаш бағана таңертең Жиреншенің қолынан бір топ кесек пұл және бір буда ұсақ ақша алған. Сонда Жиренше аса құпия сыбырлап, бұл тілмашқа екі тілек айтқан. «Ең әуелі, шар салған жерде тасты құтты қолыңмен сана! Менің де атайтыным болады. Егер күнім туып, сол дегенім болса, сенің жақсы лепесті жариялауың үшің алдын ала орамал етіп, мынаны ұсынамын...» деген.

Бұнысы — елубасылар шар салған күнде мұрты ғана емес, бүтілімен Оспанға қисайып отырған ұлық тас қағыстырмасын деп паралап жатқан әрекеті. Көптен бері сан сайлауды өткізген, тіс қаққан Жиренше біледі. Шарды, түбіңде, елубасылар салып болған соң, санайтын ұлықтың өзі болмайды, осы мынау столда отырған екі тілмаштың бірі болар. Сол себепті қазақ тілмашқа қолқасын салған. Екінші түйіншекті урядник, стражник атшабарларға, мынаны қоршап жүрген көп «жалаңқылыштарға беріп қой» деп тапсырған. Олар жөнінде қадағалап айтқаны: «Ал мынау жиын алдында, әсіресе, ұлық алдында оқыс сөзім, оқшау ісім бола қалса, қамшы үйіріп, қақап тұрмасын. Бұндайда бетке сермеген, шошайған қолдың өзі де кісінің пысына жақсы болмайды. Бағына нұқсан болғандай зіл, зеку болмасын! Соларына осынымды да асатып қойшы!» деп берген-ді.

Қазір, міне, сол бергені тап келгендей болды. Жиренше мен Оразбайға қосыла Бейсенбі, Абыралы, Күнтулар шар салатын жерге мінбелей кеп отырды. Сонда да оларды байқаған, қаққан ұлық қабағы аңғарылмады. Екі жақтағы осындай ұсақ қозғалыс біткенін тосқан Никифоров енді қазақ тілмашқа бір тізім қағазды әкелуге бұйырды. Өзі түрегеп тұрып, сол тізімдегі адамдардың аты мен әкесін атап тұр. Отыз елубасыны начальник санап тұрғанда, қазақ тілмаш та қатты саңқылдап қайталап айтып тұрды. Бар елубасы: «менмін», «бармын!», «мұндамын!» десіп үн қатып шықты.

Осы кезде крестьян начальнигінің алдына әдемі сырлы, төрт қырлы сұлу сандықша кеп орнады. Енді жаңағы аталған елубасыларға сол сандықты сипай тұрып, крестьян начальнигі ең бір мәнді, ең тиянақты қысқа сұрақ қойды:

— Жә, Шыңғыс болысының выборщиктері! Сіздер бүгінгі жаңа сайлауда өздеріңізге болыс етіп кімді атамақсыздар? Соны айтыңыздар!

Сол-ақ екен, Құнанбай балаларына қарап, жалтақтап отырған бірінші ауылнайдың елубасысы Есіргеп Шұбарға жалт қарады. Бұрынғы сайлауларда төселген омырау әдетімен Шұбар лезде емеурін берді.

— Атап қал! Бол, алдымен ата!—деп, Есіргепке күңк ете қалды. Сол арада Есіргеп:

— Уә, тақсыр ұлық! Болысымыз — Оспан! Өскенбаев Оспан!— деді. Анна Митрофановна бұл кезде өзінің нұрлы көзін жалт еткізіп Оспанға төңкергенде, оның қысылмай, қымсынбай еркін күліп тұрған жалынды жүзін көрді де, қоса жымиып күліп жіберді. Біраз үнсіз кез өтті.

Никифоров қағазға Оспан атын жазып жатыр. Ұлық пен барлық жиын енді, тегі екінші ат аталмас деп ойлаған. Таласқа түсетін кісі болар деп ойлаған Құнанбай жағы тіпті жоқ. Бірақ дәл осы кезде елубасының екінші шетінен Жігітектің көселеу қара сұр жігіті — Омарбек дейтін елубасы қатты дауыспен саңқ еткізіп:

— Уә, тақсыр ұлық! Болыстыққа атайтын тағы бір кісіміз бар. Оны да тіркеуіңізді өтінеміз!— деді.

Ұлықтар қалта қарасты. Сыртқы жиын мен Тәкежандар жақтан таңырқаған, сескенген үндер шығып қалды.

— Онысы кім? Бұл неменесі!? Кім айтты осы сөзді?— десіп жатыр.

Бірақ ендігі дауыс елубасы ішінен жалғыз Омарбектен шыққан жоқ, қатар отырған Жігітек, Бөкеншінің үшеу-төртеуі бірауыздан бір-ақ кісіні атады.

— Болысымыз — Күнту! Шоңқа баласы — Күнту!.. Күнту!— десті.

Күнтудыңда аты қағазға тіркелді. Осы екеуінен соң өзге адам аталған жоқ. Ырғызбай, Құнанбай жақтарының өздеріне сенімі сонша күшті еді. Қазір олардың жұртқа қараған жүздеріңде кезек ауысқан ызғар, әжуа не кекесін, мазақ күлкі бар.

Тілі шайпау біреуі Тәкежан жақта тұрып мазақ сөз де тастады. «Шоңқа түсейін деп, оңқа түсейін» деген ғой! Күлкіге түскен Шоңқа ғой!—деп қалды.

Бұл кезде начальник пен тілмаш елубасыларды кезегімен шақырып, қолдарын қойғызып, хат білмегендерінің бармақтарын бояп бастырып, ұлық столындағы сырлы сандықтан көгершін жұмыртқасындай бір-бір жылтыр, әсем шарды беріп жатқан, Аздан соң бар шар үлестірілді. Енді сайлауға кірісті. Жұрт жым-жырт. Сабыры кеткендер отырған орнында жорғақтап, тынымсыздықтан түкіріне береді.

Аталған ретіне қарай «әуелгі шар Өскенбай ұлы Оспанға салынады» деп жарияланған. Отыз елубасы бірінен соң бірі тағы да кезекпен шақырылып, салмақпен басып, стол басына барысты. Тілмаштар мен начальниктің аралығында сары барқытпен бүркеулі биік сандық тұр. Соның бір жағы қара, бір жағы аққа боялған. «Оспанды сайлаушылар оң жаққа, аққа салсын!» деп, елубасылардың өздері білетін жайды онан сайын еске сала тақылдап, көп Ырғызбай құжынап тұр. Кей тілмаш, атшабарлар да сол жайды айтысып қояды.

Елубасылар стол басына үнсіз келіп, аты-жөнін начальникке ғана айтады. Жеңіл шапандарының ұзын жеңіне қолдарын тыға барып, сары барқыт бүркеудің ар жағына өз сырымен өзі боп, қолдарын сүңгітіп жатыр. Қазақ көзі қаншалық сығалағыш болса да, сан жыңдардан бері қарай дел осы сайлау үстіңде елу басының қолы барқыт шымылдық ар жағында ақпен қараның қайсысына түскенін әлі аңғарып көре алған емес. Сол білінбеген шар саны,

отыз елубасы Оспанға тегіс шар салып шыққанша, білінбеген күйде қалды. Бар елубасы өтіп болған соң ғана начальник орнынан тұрды. Шардың басына ояз бен екеуі қатар келді де, тілмашқа бұйрық етті.

Қазақ тілмашы ұлықтар көзінше ақ пен қараның тартпасын ашуға ыңғайланып еді. Казанцев: «Әуелі қатар ашпай, ақты ғана аш! Жұрт көзіне көрсетіп сана!» деді.

Қазақ тілмашы бір танауынан мырс бергендей сәл жымия түсті де, өзі көріп тұрған ақ шарлар көлемін әуелі алақанымен бір сипап өтті. Сонан соң бір-бірлеп алып, ашық стол үстіне қолын көтеріп, қат-қат салып тұрды.

«Оспанды сайлаған ақ шар отыз болмаса да соны алқымдар! » деген үміт күл-талқан болды. Тілмаш: «Бір! Екі! Бес! Тоғыз!» деп барды да, құдай ұрғандай тоқтап қалды.

«Тағы!», «Тағы!» дегендей Құнанбай балалары ентелеп түр.

— Тамағына тас тығылды ма, мына иттің?— деген күбір, зіл де шығып жатыр. Бірақ тілмаш ақ шардың санын сонымен біржолата тоқтатты.

Осы кезде бұлқынып бұрылып қалған Казанцев санын бір соқты да, әйеліне бұрыла беріп: «Провалили!» деді. Анна Митрофановна да жайбарақат отырған жүзі жалт етіп, ду ете түсті. Көзі шарасынан шыққандай шаншыла қарап, оқыстан шаңқ етіп айқайлап: «Как так!» деп қалды. Тұтанғандай боп, орнынан атын тұрды.Бұл күйді Жиренше, Оразбай мен солардың сыртында отырған бар қоршаулары көрген еді. Олар сақылдап, қарқылдап, сықылықтап мәз бола күлісті.

- Не деді?

- Не десті?— десіп, аңғармай сұрағандарға Жиренше мен Оразбайлар ұғындырып жатты.

— Ояздың қатынына шейін «көтек» деді.

— Ояз қатыны «көтек» деді!— десіп, айнала отырған бар жиын мәз-мейрам болып күлді.

Оразбай енді күлкіні тыйын, сызданып, салмақтана сөйледі:

- «Көтек» болса сол! Бар Құнанбай баласын тулап, төңкеріп тастап, анық «көтек» дегізген осы болды. Тек, әмісе, жолым болсын, я әруақ!— деп жіберді.

Сайлауды тоқтатуға болмайды. Томсарып, есеңгіреген ұлықтар енді Күнтуды шарға салды. Оған да елубасылар сыр білдірмей, ұрланын кеп, сары шымылдықтың ар жағына қол созып жатыр. Бірақ жаңағы Оразбайлардың жеңген ажары ажар еді. Шарды қайта санап жібергенде, ақ жағы нақ жиырма бір тас болды да шыға

келді. Сөйтіп, Құнанбай балаларының басына ашық күннің аспаны қақ жарылып, жалғанның жартысы құлағандай болып, сұмдық шындық жетті.

Оспан сайлауда құлады да, Күнту болыс болып шыға келді.

Жеңіп алып, болысты өздері атаған жиырма бір елубасы сол жиырма бір шардың жұбын жазбастан отырып, дәл осы орында он екі старшынның билерін де өз дегеніндей сайлап шыққан. Құнанбайлар жағының атаған билерінен де қатарға ілінген кісілер некен-саяқ-ақ.

Сайлау бітіп, ел тарар жерде Оразбай, Жиренше топтары жаңа болыс болған Күнтуды ортаға алды. Жеңістерінің қуанышын білдіреді.

Осы Құнанбай аулының іргесінде тұрып-ақ шулап, даурыға күліседі. Жиренше бір кезекте мұртынан жымия тұрып, Оразбайды санынан түртіп қойды.

— Жаңа аңғардым ғой, атыңнан айналайын, осы болысымның атының өзі қандай жақсы еді. Енді аңғарсам, баяғыдан Күнту — Күнту атанып жүріп, осылайша сарғайтып келіп бір туғалы жүр екенсің ғой! Жетіскенімнің, жеңгенімнің күні боп тудың ғой!— деген.

Жиренше мен Оразбайлардың мұндай сөздеріне қарағанда, бұдан былай Күнту болыстың мөрі де, әмірі де оны осы жолы сайлап отырған жеті жуанның еркінде болатыны айқын. Кейін біреуді көрсететін приговорлар, тентек-тебізді сүйейтін хат-қағаздар өз қолдарында болмақ. Әлдекімнен жер, тағы біреуден үйірлі мал тартып алыспақ болса, солардың сілтейтін қайратты қара шоқпары да осы Күнту қолындағы мөр, мойнындағы знак болатыны даусыз.

Құнанбай балаларын бұрын болып көрмеген жасырын әрекет, құпия тартыспен ойдағыдай жеңіп шыққан желікті топ көп жайлауларға тарап жөнелгенде, талай күлдіргі, мәз-мереке, желік, мақтан сөздер ала кетті. Сол ретте қалың елдің аузына түгел тараған қалжың мысқылдың бірі — ояздың әйелі айтты деген, бағана күндіз жаңсақ ұғылған бір сөз. Ояздың қатынына шейін, есі кеткеннен «көтек!» деді десіп, масайрап күлісетін.

Осы күні жеңілген Құнанбай балалары өздерінің қалай алданғанын, қалайша құрамай қапқанын аңғара алмай, көп әлекке түскен. Ояз бен начальникті жөнелте сала, олар күндіз-түн қамалып, үйілісіп, тағыда әр алуан шараларын істеп көрмекке жан салған-ды.

Бірақ дәл бұл күндерде оларынан түк шықпайтыны өздеріне де, жұртқа да мәлім. Соны бұлар тобына бір орайда оқыстан соғып,

әзіл етіп Абай білдірді. Ол Оспан үйінде отырған Ырғызбайдың ақсақал, қарасақалының үстіне бір-ақ сәтке ғана кіріп, түрегеп тұрып бір мысқыл айтқан:

— Е, көп суыр!.. Көбің қосылып ін қазамын деп жатырмысың! ? Күнту деген бір томар табылыпты. Енді тобыңмен тырналап, тістелеп тырмысқаның сол жалғыз бір томардың түбін кеміру ғой! Жә, жә! Суыр болған соң, суырлығын етеді де сол!— деп күле түсіп, шығып кеткен.

Өзге Құнанбай атаулының бұл сағаттардағы «сағым сынды», «бағыма нұқсан келді» деген беймаза байбаламын Абай түсінсе де, өз бойына дарытпаған. «Мұқаттым» деп, «қара жерге отырттым» деп қара борандатып Оразбай, Жиреншелер кеткенмен де, өзінің бұл күндегі ісіне, еңбегіне ойы берік, бойы бекем Абай селт етіп, шіміріккен жоқ. Қайта қылшығы құрамағандай қымсынбайды. Соған жаңағыдай қылаң ұрып, қалжың айтып жүрген мысқылшыл ажары айқын айғақ.

4

Құнанбай баласы емес, Құнанбайға қарсы алысқандардың әкім болып шыққаны Базаралыға анық сеп болғаны даусыз. Күнту болыс болысымен-ақ шетке шапқан «шүйінші» және тамыр-таныс, құдандаға кеткен сәлем хабар айдауда жүрген Базаралыға да жеткен. Арада өткен айлар саны бұл күнде есеп емес. Не болса да «Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» дегендей. Базаралы жолдағы бар бейнетті басып озып, өктеп келіп жеткен еді.

Ұзақ жолдан үздіккен Базаралы Семей қаласына келгенде өз үйіне жеткендей боп, бар дүниесі кеңи берді. Қалада бұл кезде күзем жүні мен киіз, тері-терсегімен базаршылай келген ел жолаушысы көп болатын. Күзектен Шыңғысқа, алыс қыстауға қайтатын кез де тақау. Қалаға да елдің қонысының жақын келетін шағы осы. Тобықтының күзектерінен шыққан түйелі, арбалы керуендер Семей қаласының «ар жақ», «бер жақ» атанатын екі жағасындағы қазақ үйлеріне мол-молынан кеп, асықпай киіз-кепшегін сатып жүр. Базардан ұн, шайын, бұл-бұйымдарын және де асықпай алып жатқан кездері. Осы ретте Жігітек, Бөкенші керуендері жататын үйлердің барлығында бір күңде: «Базаралы аман-сау кепті» деген, шүйінші тілеген хабарлар қаланың ішін кернегендей боп, көпке тегіс тараған.

Қазіргі шақта Базаралы келгелі бір жұмадай болса да, оны қала ішінде қарсы алған көңілдес ағайын күндіз-түн қонақ етеді.

Қаумалап, қоршап, мәз-мереке етісіп жүр. Жылап көріскен, құшақ қауышқан қалың қарындас арасында жырлап көріскен шешен ділмар да аз емес.

Осы аз-ақ күннің ішінде Базаралы айдау, азаптың бәрін үйіп-төгіп, бекем бойынан бір-ақ серпіп тастағандай. Жүдеген жүзіне айлар мен жылдар салған жудеу таңба да тез айыға бастады. Ақшыл сарғылт жүзіне енді қайтадан қызғылт қан жүгіргендей. Ұзын, қоңыр сақалына араласқан күміс ренді ақ талдар ғана айқын көрінеді. Бірақ нұрлы, жылтыр жүзінде өлі кәрілікке жеңгізген, жасыған ажар білінбейді.

Базаралыны қалада қоршаған жиынның оқшау бір тобы бүгінгі кеште Жиренше пәтерінде. Бас жатақтағы Үдері деген саудагердің үйінде. Базаралыдан басқа Жиреншенің достары: Оразбай, Бейсенбі, Абыралы бар. Және орталарында өз қолдарымен сайлаған әкімі, Шыңғыстың болысы Күнту да отыр. Жұрт көңілін көтерер «жаңа пері» — Сыбанның жас ақыны Әріп те бар. Алтындай сары сақалды, кең қызыл жүзді, келбетті жігіт Әріп бүгін түстен бергі отырыста арғы-бергіден көп өлеңді жосыта айтқан. Қазіргі сөз Оразбай бастаған бір жайға соғып еді.

Базаралыға ентелей түсіп, көзіне көз қадап, «осынымды ұмытпа» дегендей етіп Оразбай салмағы ауыр, мәні көп сөздер айтып кетті.

— Алысыңнан тілеп ұшып сен жеттің. Кеткенінде қанаты қайырылып қалған елің бар еді. Ол тек мынау тұрған Жігітек қана, мынау отырған «жертабан» Бейсенбі ғана емес-ті. Сен жарға жығылғанда, исі Тобықтының бір қанаты бірге басылып қалған-ды. Алыстық! Алладан медет келді. Мұндағы досыңның ежелгі жауыңмен терезесі теңеліп, бойы өсті. Білемін, астыма түссе де «жеңілдім», «жығылдым» деп қалмайды. Жығылып жатып та аяғымды шайнаудан тайынбайды. «Жағаласқан жан сақтау, жалынған жан сақтау емес» екенін бәрімізден бұрын білген, ұққан сен едің. Мынау есе тиіп тұрған бір күннің өзінде болса да, қару мен қимылдың барлығын баршамыз өзді-өзі тұсымыздан жұмсамасақ, жер қабамыз әлі де, «Құнанбайдың құрығынан Құдайдың құрығы шолақ па!» деген күдікті біз ойлағалы көп заман. Ес жиған сайын бір-бірлеп, әрқайсымызды бұтарлап тауысады. Мына Күнту қолында мөр тұрғанын бел қылып, кейбір еліміз Шыңғыс болысынан Мұқырға, Бұғылыға қағазымызды ауыстырмақпыз. Біреуміз сыртынан алып, жабыла қапсыру үшін жартылай сыртта отырғанымыз дұрыс деп жүрміз. Бұ да жауға қарсы ойлап жүрген қамымыздың бірі!— деді.

Базаралыны соңғы екі-үш күн бойында қоралай қоршап жүрген осы топ бір отырыста Жиреншенің, тағы бірде Бейсенбінің немесе Күнтудың аузымен, бүгін міне, Оразбай аузымен жаңағыдай орағытқан тұспалдарды айта жүрген. Базаралы Оразбай сияқтылардың: «Құнанбаймен алысайық, шыдасайық, жаулықты ұмытпайық»- дегенді айта жүріп, бір жағынан басқа болыстарға шығып кеткісі келетінін түсінбейтін. Және анығында, ұнатпай да жүрген. Қазір өзінің турашыл ашық бетімен сол көңілін дағдылы әзіліне сүйеп, айтып та салды.

— Уәй, Оразбай... «Алысамын» деген сөзің жақсы. Алысқаның одан да жақсы. Бірақ осы алысатын аюыңның тұяғы мен аузы бар жағына Жігітек пен Жиреншені ғана жіберіп, жон жағын өзің ала бергің келе ме?» Амандау жағында мен бола тұрайын» дейтінің бар-ау осы! Өзге сөзің ұнағанда, тек ұнамайтының осы-ау!— деп, көшің айтпайтын шыңдығын ашып тастады. Турашылдығымен де, өткірлігімен де сүйсіндірді.

Тегінде, өзі болыс болып жүрсе де, «күндердің күні боп, орнымнан тайып қалатын болсам, жығылар жағым әзір тұрсың» дегендей, басқа болысқа шығып кетуді ойлап жүргеннің бірі — Күнтудың өзі. Басқа болысқа шығып кетуге Шыңғыстың он екі ауылнайынан приговор керек. Соны Күнту Оразбайға әзірлеп бермесе де, өз тобы үшін бар мөрді, приговорды жинап, қалтасына қатты басып жүрген.

Бірақ қазір Базаралының сөзі бадырайып кеп басқа соққандай Оразбай мен бұның өзін тапқандықтан, Күнту жауап айтуға тура келді. Ол да Оразбайдың жаңағы айтқан сөзін қатты қостайды. Құнанбайларды ұра беріп, бұқтыра берсе, әсіресе, жеңе берсе, бұның болыстығының бауы берік боп тұра беретіні айқын. Ол жағынан да, Оразбайдың ұранын бұдан артық құлшынып, қостайтын кісі болмасқа тиіс. Тек жаңағы Базаралы айтқандай, күдік көпке жайылса, ол жақсы ат емес. Оның арты ұлғая берсе, тіпті, жарықшақ шығуға да болады. Сондықтан алыстан келген Базаралыдан өзінің мөр әзірлеп жүрген шындығын жасыра түсіп, жалтара сөйледі.

- Базеке, Оразбайдың жаңағы айтқаны қайда-а, ол алты қырдың астында жатқан алыстағы бір әрекет қой! Күндердің күні үшің, сонау түптің түбінде, қыл мойынға тақалған бір кезеңде кейбіреуді әдейі сөйтіп, екі шетке өзіміз шығарып қоямыз дейміз. «Жаулықтың екі қабырғасын сүйеп отыратын екі босаға жасаймыз ба» деген бір есеп қой! Ойлансаң, оны әзің де аңғарасың. Көптің көңіл қосын, сыр қосын отырып, байлаған ортақ есебі ғой!— деді.

Бұны Жиренше де, Абыралы да қостап кетті. Екеуі: «Онысы рас!», «Анық жай осы!», «Сырдың түбі сол!» деп құптасып, мақұлдасқан.

Ендігі бір кезде сөзді Жиренше түйді:

— Базым, не керек! Ер кеудеде «кек» деген өлексе боп шіріп кетсе, сол қорлықта! Тұяқ серпер күнім болса, сол осы-ақ! Не көрмедім, не кешпедім!? Мың асқанға бір тосқанның шағы кеп тұрған сәтім осы-ақ! Сілтер семсер бар болса, қалай сілтесең де «қапы кеттім» дейтін күнім емес, тек сол ғана!— деп тоқтаған.

Базаралыны бұдан былайғы бір қимылға шүйлеп, қайрап салудың анық сөзі осы. Базаралы бұ тұста салқын түспен қолын бір сілтеп:

— Жетті ғой, Жиренше!— деді де, тоқтап қалды. Кең мандай, қайратты жүзі көкшіл тартты. Реңіне ыза шыққандай.

Бұлар Базаралыны тартыс-таласына алмақ болады. Жақсылық үшін емес, халықтың қамы, көптің көз жасы үшін емес. Тек өз бастарының мөр мен шен, алым мен жем жөніндегі таласы үшін серік етпек. Құзғындар таласы боп кеткен айла-тәсілдерінің сойыл-шоқпары етпек болады Базаралыны.

Ұзақ жылдар айдауда, қол-қиялы байлауда жүрген Базаралының басынан қандай қапырық ойлар өткенін бұлар қайдан білсін? Біліп те неғылсын! Базаралының ол күндердегі удай ашығын ойы да бұлармен, бұндайлармен табыстырар ой емес-ті. Ол жылағанды, жаншылғанды, күні күңгірт көпті ойлаумен өмір кешкен. Жүрегінің басынан удай боп төгілген шер болса, оның бәрі бұл отырғандар туралы ой емес. Сонау елде, бір аяғы жерде жатқан, мұңы айықпас елі туралы болатын. Қазір оны бұларға айтқаннан да пайда жоқ. Осыны ойлаған Базаралы ішіне көп сырын бүкті де, шешілген жоқ.

Оразбайға Базаралының бұл ажары жақпай қалды. Ол қыңыр мінезіне басып, қиястана сөйледі:

— Е-е, сөйтіп, біз айтқан алыс жолы жақпады. ал,—кекесінмен күле түсіп:— Өзің жүрген жақтан өзін тауып келген жол бар ма деп үміттенейін десем, оған да батылын бармайды!— деп күліп қойды.

— Неге бармайды батылың?— деп, Базаралы аз тандана қарады.

— Е, онда не жақсылық бар деп үміт етейін. Орыстың айдау-матауында жүрген жазалысының бәрі анық бұзықтар болу керек. Ақ патшаның қарғысына ұшыраған телі-тентек. Олардың жолы, өнегесі адамды бұзатын ең азғын жол шығар. Қазақ баласы үлгіні айдаудағы, каторгідегі орыстан алып не жетісер дейсің. Ол түгіл,

діні басқа болғандықтан ақ патшаның өзінен де үлгі алмаймыз, тек күш-құдіретіне ғана бойсұнамыз ғой. Соны ойлап, ол жақтан сен алыс жолын үйреніп келген жоқсың ғой, бізді де неге бір тыңдамайсың деп отырғым жоқ па!— деді.

Базаралы шешілгісі келмей, мысқылмен күлді де:

— Сөйтіп, айдалып барғанның бәрі кісі өлтіріп, керуен талағандар дейсің ғой.

— Орысты айтам!— деп, Оразбай күле түсіп жалтара берді.

— Е, орыста өз Құнанбай, Тәкежан, Оразбайынан қуғын жеп барған Базаралылар жоқ дейсің бе!?

— Бәрібір ондайлар болса да, солардың жолы сенің жолың емес, неғыласын,—деп, Оразбай Базаралының алдын кесе сөйледі.

Базаралы өзі көріп-білген сан өнерлі, оқымысты, әділет жолында алысқан орыстарды және адал тартыс жолында жазаға ілінген сан орыс кедейін еске алса да, бұл жерде сөз шығын қып айтқысы келмеді.

Тек, тамсанып ап, мойнын Әріпке бұрын, оқыс байлау етті:

— Бәрінен де өзіңдікі жөн. Тек, әніңді ғана салшы, жігіт!— деді.

Тобықтымен үнемі бақ бәсекесі болып жүретін көрші Сыбан

бар. Оның ішінде Жанкөбек, Салпы дейтін рулары Тобықтының Олжай, Ырғызбайындай аталы, асқақ жер. Содан шыққан Әріптің Тобықты ішіндегі Құнанбай тұқымымен алыстан арбасарлық өштігі, бәсекесі болады. Жас шағында қалада орысша оқыған, бұл кезде ел мырзасы болып, ән түзейтін, өлең жазатын сылқым, серілеу жігіттің өзі осы. Ол бағанадан Оразбай, Жиренше мәжілісінде Тобықтының мынау адамдарының әр түрлі аужайын бұлжытпай бағып, барлап отырған.

Базаралы олардың Әріп үшін қызықты болған сыр сөздерін ұзақ өрістетпей, оқыс бұрып салды. Барлық жайды танып отырған жүйрік жігіт енді ойнақыланып, күліп жіберді. Сөйте сала, домбырасын безілдетіп кетті. Сырт қарағанда ол қабілетті жиынның келелі бір кеңесін бұзып кеткендей болды. Шырық бұзғандай.

Бірақ айтып кеткен өлеңі шешендікпен төгіле бастағанда-ақ айлалы ақынның осы мәжіліс үшін Оразбайша әрекет етіп отырғаны байқалды. Қызара балқыған алмас жүзді жігіт аумас көзін Базаралыға қадап отыр. Жарым кеудесін сырлы домбырасымен қоса сый қонаққа бұрып ап, әндете түсіп, соқтырып кетті:

Шығып ең амандасып келмес белге,

Оралып өнеріңмен қайттың елге.

Тілеген ел дұғасы жібермеді,

Айналып аққу құстай қондың көлге,-

дей жөнелгенде, Оразбай, Жиреншелер желіге қостады. «Уә, солай!», «Соқ солай!», «Бас осылай, бас!», «Бәрекелді!» десіп жатты. Құлақ қақпай, сілтідей тынған жиын ортасында ақты-бозды төкпе ақын домбыраны сирек қағып, жосып отыр:

Жасында шепті бұздың жаудан қашпай,

Ер-ақ болып өсіп ең, адам аспай.

Балағаз, Базаралы қатар шықтың

Бірігіп тұлпар аттай, тізеңді ашпай!

Ер едің тұлпар кетпес тақымыңнан,

Қатты қайсар кетіп ең ақылыңнан;

Тірі сынап секілді жұрт қозғалды,

Кім опа көрер дейсің жақынынан?!

Мұзбалақ қыран едің бұлғын ілген,

Көргеп құрбың сағынды ойнап, күлген.

Жаманды атылса да, кім жоқтайды,

Ердікі қиын екен халық білген.

Бар еді кей мінезің жел ескендей!

Әр ісің аңыз еді, ел көшкендей!

Тұлпар ең арда күрең жауға түскен

Үстіне сегіз жігіт мінгескендей...

Қорықпаушы ең кездесем деп киесіне,

Жауыңның қызықпадың түйесіне,

Жасыңда үйірсек деп естіп едім,

Шауыпсың өш айғырдың биесіне,—

деп жіберген жерде Жиренше Оразбайдың санын шымшып, сықылықтап, қызарып, үні өшкенше күліп қалды. Үй ішінде бұл сөзді түсінбеген жан жоқ. Нұрғанымды білетін, Құнанбайға өші-кегі бардың бәрі де дәл осы арада бүркіті түлкі алғандай мәз болысып, жымың қағысты.

Жалғыз Базаралы ғана қатты зекіп, ашулы ажар танытты. Ақынның домбырасын қағып қалып:

—Тек! Тантымай сөйле! Былғама Нұрғанымды! Қаңқуға қимас қадірлім болатын!- деп, үй ішіне тегіс зекінгендей қарады. Жұрт күлкісі сәтке жым болды. Бірақ айлакер, тақыс ақын бір танауынан күле түсіп, қымсынбай қайта түзеліп, тағы соза жөнелді. Тағы да алғашқы айлалы есебінің арнасына түсті:

Арғы атаң би Кеңгірбай, әкең Қаумен,

Себеп боп елді таптың денең саумен.

Жеті қойлық бестімен орай болдың,

Алысқан сеңгір едің-ау талай таумен!—

деп барып тоқтағанда, жаңағы тыйылып қалған жұрт қайта құжынады. Тағы да көп сүйсінген мақтау алғыстарын айтысты.

Жалғыз өлең сөз емес, талай түрлі, сырлы-қырлы арбасудың талас сөзіне қатты ысылған айлакер ақын жаңағы айтып шыққан өлеңімен бұл үйдің ішін түгел таң қылғандай. Айтылған сөздің бар сырын бұлжытпай таныған жүйрік, зерек Жиренше енді Әріптің жүзіне сәл ғана сығырая қарап, ақырын ғана сылқ-сылқ күледі. Оқта-текте бір сөз тастап, шым-шымдатып тіл қатады.

- Кер асқақтың сөзін-ай! Құйқылжыған қырын-ай! Айтуын білсе, ақын сөз кәпір де, түлкіге түсер қырандай! Құйқылжып құйылады-ау!— деп қояды.

Шынында, Әріптің бастауы мен аяқтауында екі түрлі сыр болды. Әуелде Оразбай бетімен Базаралыны көтеріп, шындап: «Бара соқтық!», «Кегіңді ал!», «Іркілмей соқ!» дегендей, өшіктіріп, қайрап алған. Кейін өлең үстіңде Базаралыдан кеудеге соққандай қаққы көріп қалған жерде тақыс ақын қолма-қол құбылды. Өзінің де іргелі ел, жуан ата баласы екенін сездіре, сыздана сөйледі: «Бір кезде сеңгір болсаң да, бүгіндегі сенің құның жеті қойлық бестімен тең екенін жасырмаймын. Мен саған жағынушы емеспін, қытығыма тиіп кетсең, қауып алатын азуым да бар» дегендей бір қыр да көрсетті. Бірақ бұл соңғы жайды ұзаққа созбай, қысқа ғана түйіп, келте қайырып тоқтаған.

Базаралы да мына жиынның ақылы мен ақынын барламай қалған жоқ. Ішінен осы сияқты зәр аралас қошемет-құрметті ұнатқан да жоқ. Үн қатпай сазарды да, өз ішінде жұмылып қалды."