Абай жолы

ТАРАУДА

1

Балқыбектегi сиязға Абай бiр топ кiсiмен барды. Байырғы жолдастарынан қазiр қасындағы адамдары: Ербол, Баймағамбет, Шәке бар. Жәнiбекке келiп, Ерболдiкiнде қонақ болып, сияз басына қарай жүргенде, екi-үш кiсi жолдасымен Асылбек те ере жүрдi. Ол осы өткен сайлауда болыстықтан түскен болатын.

Абай қасында бұл жолы, бала жiгiттен ерген өзiнiң үлкен баласы Ақылбай да бар. Абайдың баласы аталғанымен, Ақылбай оның тәрбиесiнде емес, Нұрғаным қолында, Құнанбайдың кенжесi есебiнде өскен. Ақылбай барлық Ырғызбай iшiндегi бұла-болпаш жастың бiрi болатын. Өзi Абайға ағайын iшiнде ең тоңторыс, алыс есептi. Жай қалыс ағайынның бiрiндей.

Бұның өз қасында екi жiгiт бар. Бiрi – Қазақбай. Зор денелi, үлкен қошқар тұмсықты, шүңiрек көк көздi кiсi. Тұқымы Шеркес. Ендiгi аты Қазақбай атанған, Құнанбай аулының көршiсi. Ол жас жағынан Ақылбайдан көп үлкен, Абай құралпас. Естияр кiсi бiрге болсын деп, Нұрғаным Ақылбайға бұны әдейi қосқан. Екiншi кiсiсi – Мамайдан шыққан, Ақылбайдың өзiмен түйдей құрдас, бала жiгiт Мамырқаз. Ол ақ сұр жүздi, үлкен көздi, денелi, балуан болуға тақап жүрген жiгiт. Әрi күлдiргi, мысқылшыл тiлi бар. Өзi Ақылбайды шын достық бейiлмен жақсы көредi. Ақылбай қайда жүрсе де Мамырқазды қасынан тастамайды.

Абай тобымен келе жатқанда Ақылбай, көбiнесе, үлкен кiсiлермен бiр жүруден тартынып, аулақтай бередi. Мамырқаз екеуiнiң оңашадағы еркiн, қалжың-қылжаңы ма, әйтеуiр сөздерi бiтпейдi. Абай олардың анда-санда елсiз далада ұзақ, оқшауланып қалғанын байқайды. Кейде ағыза жарысып, үлкендердi басып озып, iлгерi ұзап кетедi. Әлсiн-әлсiн бiр тоқтап, бiр шауып жүрген, балаша жүрiстерi бар. Осыны Абай көптен аңғарып, қасындағы Шәке мен Ерболға әзiл айтып қояды.

– Ақылбайдың мына Мамырқаз шыны-ақ жақсы, тату досы ма екен? Тату болған достан кiсi осылай, ұялас күшiктердей, шұбала шырмалып ажыраса алмай жүретiн бiр шағы болады! – деп Ерболға қарады.

Ербол күле түсiп, үлкен қоңыр көздерi жалт етiп, Абайға қарады. Бұлардың өз арасындағы жас күндерiндегi қызықтас күйдi Абай айтып келе жатқанын оңай таныды. Ақылбай мен Мамырқазда Абай мен Ерболдың достығындай "достық бар шығар-ау" дегенге, Ерболдың көңiлi көнбейдi.

– Достық деймiсiң, Абай. Жастық бозбастық, сыбыр-сылтың шығар. Сондайды ойлап, жер танып қалған қулар болу керек, дәу де болса осыларың! – деп топты түгел күлдiрдi. Ербол Ақылбайлар жаққа қарады. Абай да солардың бөгелiп, ұйлығып тұрған күйлерiн бақты да:

– Кiм бiлсiн. Байдың аяңкес, болпаш мырзасы өзiмшiл, қызғаншақ болады. Өзгенiң бiлiмдi, ақылды дегенiнiң бәрiнен бойды аулаққа салады. "Бәрiнен өзiң жақсысың!" дейтiн қошеметшiнi сүйедi. Сол ма екен, қудай бiлсiн! Әйтеуiр, Ақылбайыңыз бiз сырын бiлген жiгiтiмiз емес! – дедi.

Шәке, Баймағамбет. Ерболдарды бұл сөз де күлдiрдi. Ербол әзiлiн Абайға қадады.

– Тегi, кiсiнiң он алты жасында бiткен баласы болудан сақ болу керек қолдан келсе! Бозбала кезiнде, "сен әкесiң" дегiзген баланы ондай кiсi жiгiт ағасы болған күнде де жақтырмас. Қырына ала бере ме, әлде қалай! – дедi. Бұнысы – Абайға Ерболдың ғана достығы айтқызатын батыл қалжың. Абайға аға достық қалпынан бiрде-бiр заман аумаған Асылбек, Ерболдың қалжыңын қызығып тыңдады. Ақырын, сыпайы күлкiсiмен езу тартты.

– Сүйтiп, Ербол Ақылбайды ақтау жағына шықты деңiз!

– Құрық бердi!

– Бергенде, ұзын құрық бердi!

– Өзi ерке Ақылбайды бұдан былай ауыздықсыз, жүгенсiз тарта бер деген сөз болды! – десiп, Шәке, Баймағамбеттер күле сөйлеп, бiр шетте күңкiлдесiп келе жатыр.

Бұл топ Балқыбекке ерте жеттi. Әрi өзенi, әрi ұзын қалың қырқасы да Балқыбек атанатын осы қоныс – сиязға әдейi бiр жақсы ойлап табылған. Сияз – көршiлес үш-төрт рудың бас қосқан сиязы. Сол елдердiң дауласып, ақылдасып, көп жарғыласатын орны. Ондай жиын мекенi алыс-тартысқа түсетiн рулардың ешқайсысының ортасында болмай, аулақ жерде болғаны дұрыс.

Iрге жуандық, көптiк ету деген – бұл рулардың атқамiнерiнен әрдайым қалмайтын қырсық мiнез. Балқыбек болса, бiр жағы Тобықты, бiр жағы Сыбан-найман, бiр жағы Керей жайлауының, үш жақтан кеп түйiскен орталығында. Үш ру жерiнiң бөлiгi. Кең шалғыны мен мөлдiр суы бар шұрайлы қоныстың бiрi болса да, жыл сайын бос тұрады. Үш ел бiрiнен бiрi қызғанатын жер. Бiреу қонып қойса: "Іргеңдi тарт. Сенiң меншiктiң емес. Бұл ара қоныс" деп, өзге екi ел сөз қыла түрегеледi.

Биылғы жылда, мынау үш-төрт елдiң кезiгуiне керек болған уақытта, Балқыбектен артық жер iздесе табылмайды.

Бұл жолғы Балқыбек сиязына Семей уезiндегi крестьянский начальник Казанцевтiң учаскесiне қарайтын тоғыз болыс ел жиналмақ. Тобықты төрт болыс, екi болыс Сыбан, екi болыс Уақ, Бура. Дуаны бұл болыстардан бөлек болса да, жерi көршiлес Керей де бар. Балқыбекке ең жақын елдiң бiрi – сол Керей. Олар да мына сиязға әкелiп, үйлерiн тiгiп, дiлмар, жүйрiк билерiн iрiктеп дауға шығарып, қамданып жүр.

Казанцев учаскесiнiң бар болысында, Құнанбай балаларының ықпалы қатты жүрiп тұрған кездiң бiрi осы. Соңғы өткiзген сайлаудан берi Тобықты iшi ғана емес, көршiлес Керей, Сыбан, Уақ, Бура – бәрi де Құнанбайдың үш бiрдей баласы үш елге болыс болғанын дамылсыз сөз қылатын. Сұқтанып, таңданып та, қызғанып, күйiп те сөйлегендер осылардың өздерi сияқтылар. Әр ру елдiң болыстыққа, билiкке қол артып жүрген аталы жуан ауылдары болатын.

– Ырғызбай жетiстi. Кеше аға-сұлтан болып Құнанбай тұрғанда, алапаты асты деп жұрт бiр таңданып едi. Ендi Құнанбай ел сөзiне араласпай, үйiнде жатыр. Күлге шөккен кәрi бурадай, тыным алып жатып едi. Керегi не бiрақ, ұлық пен бақ әлi осының соңында екен. Үш бiрдей бөлтiрiгi үш елдi билеп-төстейдi. Сүйтiп, бар Тобықты тағы да Ырғызбайдың жұмса жұдырығында, жазса алақанында.боп шықты. Бiр Тобықты емес, Қызыл-молаға болыс болып отырған Ысқақ Уақ, Бураны. Сыбанды да қанатымен қармай отыр. Еңкейсе Ертiсi, шалқайса Шыңғысы деген, асып тұрған бiр шағы екен ғой бұл Ырғызбайдың! – деп, көп жұрт сөйлеп жүр.

Ербол Балқыбектегi сиязға бұдан бұрын бiр барып, аз күн жұрт аңғарын көрiп қайтқан-ды. "Ел" деп, бұндайда қалың жиын халықты айтпайды. Атқа мiнген, сөз сөйлеген, әмiр-құдiрет жүргiзген болыс, бидi және солардың айналасындағы қоршау-қамауды айтады. Балқыбекке қарай келе жатқан жолдың соңғы кезiнде Абай мен Ербол өзге топтан кейiндеп, оңашалап қалып, екеуi ғана әңгiмелесiп келе жатыр едi.

Жаңағы Құнанбай балалары турасындағы жұрт аузындағы аңызды солай қып айтқан Ербол болатын. "Ел мiнезiн, жұрт сұрқын жақтыртпадым" деп, атқамiнер атаулыны сынап, шенеген де Ербол едi.

– Бәрiнен жексұрыны – осы күнде не көп, пара мен жем көп. Не деген көмейлер, жемсаулар екенiн бiлмеймiн! "түйенi түгiмен жұтады" деген, о бiр сыпайы обырлық екен. Айғыр үйiрлеп жылқы, жүздеп қой, матауымен түйе әкелiп жатқан дауларды да естiдiм. Онан соң қаланың ұлығы, начальнигi де құдай ұрып.бадырайтып тұрып жейдi екен. Осы жолғы Тәкежан мен Шұбардың болыстығын Қызыл-молаға Казанцев келiсiмен Ысқақ әзiрлеген тәрiздi. Жиырма жылқының ұзын-ырғасын Казанцевке бiр өзi өткiзiптi дейдi. Соның салдары болу керек, Казанцев Тобықты шетiне iлiнер-iлiнбестен Тәкежанды аузынан тастамапты. Сүйтiп, начальникке берген параның орайын, осы күнде болыстарың оң мен солдан қатар сыпалап, борсықтай сорып жатыр. Қызара бөртiп, жонданып алған.

– Билер ше?

– Билердiң де бәрi жемтiктес пе? Бидiң көбiн барлай алмадым. Бiрақ олардың да жеп жатқанында шәк-шұба жоқ. Өзiң ойласаңшы, Керей-тобықтының, Сыбан-тобықтының, Бура-тобықтының дауы болса, оны әуелi болыстар арқылы айтысады. Биге болыс айдап беретiн болса, сол болыс алдын ала ым-жымды өзi жайлайды. Биге бергенде жең ұшынан жалғасып, "анаған кессең аламыз", "мынаның кiнә сұмдығын кешсең аламыз" демей отыр ма! Сүйтiп, болыстың да парасы билiктен келедi. Содан түседi. Ал, билiк би аузымен айтылады. Аузымен адалдықты айтам деп, ас жемей, әулиелiк iстеп отыратын бiздiң Жиренше, Әбдiлда, Оразбайлар ма?

– Өй, шыныңды айтшы, Жиренше мен Оразбай да жей ме?

– Бәлi, о не дегенiң?

– Бiр кезде ел сөзiне сол екеуiнiң араласуына менiң өзiм себепшi болып едiм. Кiсiлiк абыройды ерте алып екеуi де қатты малданды деп естимiн. Тым құрса арам жемесе несi кетер едi! Әлде сенiкi үстiрт болар. Әлi де соларды адал дегiм келедi. Ал оларың және жемiт болса, онда кiмiң қалды? – деп, Абай үлкен бiр дағдарыс ойға тiрелгендей. Өзiнен өзi сұрағандай бiр сөздi айтты да, ары қарай әңгiмелеспедi.

Ербол Абайдың жаңағы екеуiне үмiт артқанын еске алды. Оларды әйгiлейтiн жаманшылықтарын әдейi айтпай, iркiлiп қалды. Жолдасының "досым" деген адамы туралы жайсыз айтса, шағым айтқандай болады. Шағым айтса, Абайдың өзi айтып жүретiн бiр сөзi бар едi. "Жақынды араз, татуды жат қылатын – өсек, сыбыр-сыпсың" дейтiн. Өзiн бұндайдан қатты тыйып ұстайтын Ербол, дағдылы мiнездiлiгiне басып, әдейi үндемедi.

Абайлар Балқыбектегi сияз басына келгенде, көпке шейiн өздерi түсетiн жайды таба алмады. Қалың үйлер, мол жиындар арасын көп жағалап аралады. Өзеннiң екi жағасындағы кең қолатқа жарысқан қатарымен тiгiлген үйлерде шек жоқ. Кей тұстарда үйлер көше болып бiрi артынан бiрi қос қатарланып созылған. Оқта-текте болмаса, жетi-сегiз қанатты үлкен үйлер аз ұшырайды. Көбiнше бұнда келген бес-алты қанатты, ықшамды жаңа отаулар. Кейбiрiнiң дөдегесiн, уық-қарын оюлап, бояулап, әшекей жүргiзген. Оюларына манат, борлат бастырған. Кей жерлерде, ақ үйлерден сыртырақта, өз бетiне бiрқатар боп, қоңыр үйлер орналасқан. Бұлар ас үйлер және атшы, аспазшы, күтушiлер жататын үйлерге ұқсайды. Осы ұзақ қатар үйлер бойында, аулағырақта желi-желi құлындар көрiнедi. Әр үй өзiнiң сауынын, мiнер көлiк, жүйрiк саңлағын да ала келiскен.

Желi бойындағы жылқылардың биелерiнен гөрi жарау, семiз, саяқ аттары көп. Өзгеше жылқы шоғыры. Осындай топ-топ жылқылар әр ауылдың, әр елдiң бөлекше таңбаларын танытады. Өзеннiң екi жағында бiрiне бiрi жалғаса, жиi тартылған желiлер сиязға тiккен үйлердiң бiр шетi мен бiр шетiнен де алысыраққа созылған. Тай шаптырымнан артық жерде ықтиярсыздық күйiне амалсыз бағынып тұрған неше жүздеген құлындар қатары бүгiн ерекше көз тартады.

Абайлар ұлықтарға тiгiлген бiр оқшау үйлердi көрдi. Осы үйлердiң тап ортасында, ылғи сегiз қанатты үш үйлерден құралған, үлкен бiр орда бар. Соның қасында, екi жағында, кiшiлеу ақ үйлердiң екеуiн бiр қосқан, үшеуiн бiр қосқан қатар үйлер және бар. Бұл үйлер айналасында әбiгерде жүрген болыс, би, әсiресе старшын, шабармандар аса көп. Күтушi жiгiт-желең дамыл алмай танау қағады .. Мырзаларынан бастап, қосшыларына шейiн киiм үлгiлерi бiрiнен бiрi бөлек рулар байқалады. Бұнда төрт сай, аласа төбелi Тобықты тымағы, жiңiшке, ұзын төбелi Керей тымағы, сырмалаған алты сай Найман тымағы, сегiз сай Уақ тымағы бар. Бiрiнен бiрi бөлек, шапан-кемзал үлгiлерi, ер-тоқым, басқалықтары да Абай көзiне бадырайып, айқын байқалады. Сыбан, Тобықты, Керей, Уақ болыстары, кандилаттары, долынжы билерi қастарына тiлмаштарын алыпты. Абайлар өте бергенде, солар ұлық үйлерiнiң алдына шығып, тегiс қатарланып қалды. Ақ китель, ақ картуз киген сарала түймелi начальниктер, урядниктер, стражниктер де шықты. Ербол бұлардың ажарына қарап, мысқылдап күледi:

– Мынаның бәрi сапқа тұрып қапты. Кiмнiң жаназасын шығарғалы тұр!

– Қой iшiнен iрiктелiп бөлiнген теке, серкелердей, бұл не көрiнiстерi екен? – деп, Асылбек те таңданып едi. Артына бұрылып қараған Шәке ұлықтардың бұл тұрысының мәнi-жөнiн бұрынырақ аңғарды.

– Ояз келедi деген. Мына бiреу көп күйме шапқылатып келедi ғой. Бұларыңыз Оязды тосып тұрғандар болды! – дедi.

Аттарының басын аз iркiп, артқа қарай Абай Асылбектер де бұрылысты. Тегiс, шалғынды, көк өлкеде, қалың нөпiр құйықтыра шауып келе жатыр екен. Бiр күйме емес, өңшең тройка жеккен алты-жетi күйме. Қоңырауларын бүлiндiре шалдырлатып тақап келедi. Бұл күймелердiң алдына жалбақтап, есi шыға шапқан көк атшабар, старшындар, күтушi атшылар сияқты қалың топ бар. Балқыбек бойын қалың бәйгенiң дүбiрiндей мол дүбiр – даурыққа салып келедi. Абай:

– Мынау жалғыз Ояз емес. Көп төренiң тобы ғой! – деп, бұл шоғырды молырақ көрдi.

Кешелер осы жиын басынан қайтқан Шәке өзiнiң болыс iнiсi Шұбардан естiген жайын жаңа мәлiм еттi.

– Айтқаныңыз рас. Бұл бiр Ояз емес. Мына Керейдiң Сыбан, Тобықтымен арасындағы дау-шары осы сиязда қаралсын деп, облыстың екi Оязы бас қосады деген. Осы келген бiздiң Семейдiң ғана Оязы емес, Қарқаралының да Оязы болар! – дедi.

Сол мөлшер дұрыс екен. Екi үлкен күйме арттағыларынан бөлiнiп, қатар келiп түстi. Өздерiне бағынатын болыс, тiлмаштарымен екi бөлiнiп, екi топ боп тарасып жатты. Абайлар бұдан арғыға аялдамай, Балқыбектi құлдап, түсетiн үйлердi әлi де iздей түсiп, iлгерi жылжыды.

Ұлықтарды түсiре салып, жан-жаққа асыға, аптыға шапқылаған старшын, шабарман, күтушiлер көрiндi. Бұндайлар әулекiленiп, құтырына шауып жүрген жолында, бөгде кiсiлердi боқтап кететiнi де болады.

– Құтырғаннан құтылғанның өзi ақыл. Қой, мына ұлықмасылардан аулақ кетейiк! – деп Ербол өз тобын iлгерi бастады.

Бұлар әлi де бiрталай уақыт ат үстiнде болып, түсетiн үйiн iздесуде жүр. Баймағамбет, Мамырқаз, Қазақбайлар желе жортып, Құнанбай балаларының тiккiзген үйiн сұрастырады. Бұларға ең алдымен Қызыл-адыр болысы – Тәкежан тiккiзiп отырған бiр топ үлкен ақ үйлер кезiгiп едi.

– Тәкежан үйiн таптық! – деп келген Баймағамбетке, Абай қысқа жауап берiп:

– Онда түспеймiз! – дедi.

Ендi iлгерi келе жатып, тағы бiр ауылға кезiккенде, Қазақбай жортып барып, хабар алып келдi.

– Һа, бұ Исхақның аулы болып шықты. Түшсәк болмас па, Абай? – деп, өзiнiң қазақ ортасында қанша жүрсе де, түзелмейтiн шала, шүлдiр тiлiмен хабар етiп едi. Абай:"оған да түспеймiз!"– дедi.

– Қызылмоланың болысы Ысқақ туысымыз болғанмен, елiне бөгде шығын жасап немiз бар? – дедi Ербол да.

Ағайынды болыстар өз үйлерiн қанаттастыра тiккiзген екен. Келесi бiр көп үйлер Шыңғыстың жаңа болысы, Құнанбай немересi Шұбардың тiккiзген үйлерi екен. Абайлар осы үйлер қатарына келгенде, бұларды бiреу қуып жеттi. Жирен жорғасын қатты тайпалтып, жорғалатып келген Шұбардың өзi екен. Даурыға сәлем берiп, аттылар тобының ортасын жарып кiрдi. Сыртынан танып келген. Абайға қатарласа берiп:

– Абай аға, мынау бiздiң үйлер. Қайда кетiп барасыздар? Тобыңызбен осында түсiңiздер! – дедi.

Ақ сұр жүзiнде сәл бiлiнер қорасан дағы бар, кең жауырынды, ұзын бойлы, атқа тiп-тiк отыратын Шұбар болыс осы.

Абай онымен жай амандасты. Үлкен лауазым алғанына қайырлы болсын айтты. Соған жалғастырып:

– Бiздi үйiңе түс деп қолқалама. Iстес боп кеп жатқан арызшы, жоқшы, алыс-жақын ағайындарың бар. Соның бәрi болыс үйiнiң қара құрық, әбiгерiн көбейтедi. Бiз мынау Асыл ағаң, Ербол бәрiмiз кеш жатып, жай тұрып, кең жайылып өскен қазақпыз. Осында Оспан да үй тiктiрдiм деп едi. Бiздiң жатып түсуiмiзге сонiкi қолайлы, – дедi.

Абайдың түспегенiн Шұбар онша құптаған жоқ. Бiрақ ендi қайталап, жабыспады.

– Ендеше, Абай аға, бiр-ақ ауыз бiр сөзiм бар едi! – деп өзгелердi iлгерi жiберiп, Абаймен екеуленiп, кейiн деп қалды.

– Артыңыздан асығып, қуа келгенiмнiң мәнi бар. Жаңа Ояз кеп түстi де, қонақ үйге жетi-сегiз болыс бiрге кiргенiмiзде, шала-шарпы амандаса салып сияз басында Ибрагим Кунанбаеч бар ма? деп, сiздi сұрады. Соның өзi өзiмiздi қуантып тастады. Мен: бар, сiзге келiп амандасады деп, өзге болыстар iшiнен бұрын жауаптастым! – деп, Шұбар өзiнiң Абай арқылы бiраз шоқтығы шығып, көтерiңкi келгенiн бiлдiрдi.

– Барып сөйлескенiңiз мақұл болар. Әр алуан дау-шармен, тайталаспен, iштей арбасып кеп жатқан жұрт бар ғой. Ұлыққа барып, тек амандасып елден бұрын жүз көрiсiп шықсаңыз, бiзге соның өзi де әлдеқандай! Абырой болғалы тұр! – деп, тағы бiр тiлегiн бiлдiрген-дi. Абай шешiлiп жауап қатқан жоқ, тек:

– Ояз кiм, Лосовскийдiң өзi ме, басқа ма? – деп едi.

Келген Лосовскийдiң көмекшiсi емес, өзi боп шықты. Шұбар айтқан есеп үшiн емес, өзiнiң таныстығы, сыйластығы бойынша, Михайлов пен Андреев тәуiр адам деп санайтын Лосовскиймен жүз көрiсуден Абай қашпайды. Қысқа қайырып:

– Барамын! Барып амандасып шығамын. Оны сен тiптi қолқа қылмай-ақ қой! – дедi де, Шұбардан айрылып алдыңғы жолдастары барған Оспан үйлерiне келдi.

Аздан соң бұл арада Тобықтының атқамiнер, ұлық, болыстарының көбi жиылған едi.

Құнанбайдың үлкен үйiне, Ұлжан үйiнiң бар мүлкiне ие болып отырған Оспан, өзi болыс болмаса да, бұл араға бес үлкен үй әкелiп тiккiзiптi.

Бүгiн осы үйлерге бiр көкқасқа сойғызып, "Ояздардан босайтын әредiкте келiп, ас iшiп кетсiн" деп, Балқыбек сиязына шоғылып кеп бас қосқан екi дуан болыстарын қонаққа шақыртып отыр екен.

Түс ауа, Абай отырған сегiз қанат үйге тамам болыс жиылды. Сыбаннан келген болыстардың ортасында арғы Найманның белдi-басты бiр жуаны – Қисықтың Жұмақаны бар. Керей iшiнен – Тойсары сияқты пысық болатын. Тобықтының Шағанынан шыққан қолшыл, жуан бел Молдабай болыс бар. Шетiнен iркiлдеген семiз, зор келетiн Мотыш руының iшiнде денесi де жуан, iсi де жуан, қырыс-қыңыр бiр болыс осы.

Бұл жиын көп сөздi емес, бiрiн-бiрi баққандар. Iштей бәрi де: "ұлық алдында кiмнiң беделi, абыройы артық шығар екен" дескендер. Сырты қырбай, iштерi арбасқан бақталас. Дәсталастар. Сөздерi жадырап, жазылып шықпайды. Бүгiн болмаса ертең болыс-болыстың шекара, қоныс-өрiстерi туралы дауласайын деп отырған Сыбан мен Қызыл-адыр дауы бар – ол Тәкежан мен Жұмақандар дауы болмақшы. Мотыш пен Керей дауы бар – ол Молдабай мен Тойсары дауы. Арада көп жылдан берi сияз болмағандықтан қалың пәлеге ұшырасып барымталасқан, ел шабысқан, жесiр үшiн сiлкiсiп жүрген Тобықты мен Керей, Керей мен Сыбан арасында, Сыбан мен Уақ, Тобықты арасында қым-қуыт, нелер үлкен даулар бар. Ертең сол iстер жөнiнде өздерiнiң шешен билерiн тiл безеп, сайысқа салғалы отыр. Мынау үнсiз, жабық болыстардың бәрi iштерiнен сондай күйлерiн жақсы бiлiседi.

Олардың дауынан, пәлесiнен бойы да аулақ, iшi де еркiн Абай, бұл жиында әлдеқайда көтерiңкi, еркiн отыр. Ол Жұмақан мен Тойсарыдан Керей-сыбан арасындағы бiр даудың жөнiн сұрады. Көптен берi осы өлкеге естiлiп тыным таппай жүрген сөз. Екi ел сол жөнде жылқы алысып, шабысып та қалған. Ол Салиқа қыздың дауы деген дау болатын. Абай осы iстiң жөнiн сұрап едi. Жауаптан iркiлiп отырған Тойсарының жүзiне Жұмақан қырын қарап, суық көз тастады да:

– Тыным тапқан ел көргем жоқ, шығын тапқан ел болмаса! Абай шырақ, бұндайда тыным таптырам десе, табылады ғой. Қыз екеш, қыз тыным-тыйым бiлмесе, елге не сорым! – деп әлдекiмдердi қызымен қоса кiнәлап, тыжыртып қойды. Бұ жолғы сиязда Керей-сыбанның қатты бiр қақтығысатын түйiндi дауы осы екенi бiлiнiп қалды.

Қонақтардан осы алуандас сөздi сұрау, шырай бұзатын тәрiздi. Абай ендi ондай сөздi тез доғарды. Аздан соң қымыз iшiп, терiсi жадырап, жүздерi шырайлана бастаған қонақтардың iшiнде ән мен өлең басталғанын мақұл тапты. Ақырын таңқылдатып Шәке тартып отырған домбыраны Абай сұрап алды да, Байкөкшеге ұсынды. Ақын Байкөкше басында Қызыл-адырдан Тәкежанға iлесiп келсе де, Балқыбек басына келгеннен берi, Оспан үйiнде болатын. Ол үндемей, жай жағалап, атшабар, старшындар жағына құлақ түрiп әр алуан сөз ести беретiн. Оспанға өз естiгендерiн оқта-текте келiп, айтып қоятын.

– Болыс атаулың, би-старшының жемге бөгiп жүр, не керек. Қолыңдағың аз көрiнсе, әлiң жетсе тек болыс бол. Ақ деп те жейсiң, қара деп те жейсiң. Саған сын жоқ екен! – деп, сыр айтады.

Оспан ондай әңгiменi сұрағыш, қызығып тыңдағыш. "Сен болыс, билер сырын қайдан бiле бересiң? Олар дегенде бармақ басты, көз қысты.деп, жең ұшынан жалғасады. Сыбырмен келiсiп, түн қараңғысында берiседi. Сенiң "көрiпкелiң" бар ма? – деп сұрағанда, Байкөкше өзiнiң хабар алғышын Оспанға iрiкпей айтатын. Сыр қып айтады.

– Сен ешкiмге айтпа. Мен бар болыстың атшабарларымен сырласпын. Алған мен бергеннiң бәрi сол қулардың қолымен әкелiнiп, әкетiлiп жатпай ма? Олар менен өздерiнiң сырын да жасырмайды. Өзге атшабарлармен сырласып жүрiп, олардың болысы еткендi де iрiкпей айтып бередi! – дедi.

Бағана Абай келiп, қонақтардан бұрын Байкөкшемен әңгiмелескенде: "не көрдiң, не бiлдiң, сияздан не сездiң, Байеке?"– деп сұраған. Сонда Оспан мен Байкөкше жаңағы екеуiнiң оңаша сөйлескен сөздерiн Абайға екеулеп отырып күле түсiп жеткiзген-дi.

Бүгiнгi болыстар қонағында, Абай домбыра берген соң Байкөкше әуелi жанынан шығарып, жиынға амандасып, сыпайы сөздердi бiр жырлап өттi. Қымыздың қызуымен желпiнiп отырған болыстар: "бәрекелде!", "өй, жез таңдай", "сайра, бұлбұл!", "ендiгi ақынның алды ғой бұл!", баяғы кәрi жел аяқтардың сарқыты ғой!", "сөйле, соқ!" десiп даурыға мақтасып едi. Байкөкше ұрты солыңқыраған, қабағы көп ашылмайтын, шоқша сақалды, тұйық жүздi кiсi. Мақтауға семiрмек түгiл, селт еткен де жоқ. Алғашқы амандасу сияқты сөз едi. Екiншi бiр термеге түсiп, текiректеп кеткенде, сөзiнiң бетi ауысып сала бердi.

"Ұлық болдың, қолың жеттi, жақсы деп аталасың. Соның бәрi рас болса, жарлыны жылатпа. Арамға болысып, адал момынды аунатып жеме, береке деген боп, әрекенiң қылығын қылма. Алғаныңды аз көрiп, елдi өзiң саралап көптiң құтын шайқама. Көпке масылын артқан көбеген болма!" деп бiр жортып өттi. Мынасы бiреудi атап айтпаса да, осы отырған болыстың көбiне жағалай нұсқаған, жайсыз сөздiң ащысы. Алғашқыдай емес, болыстар бұл тұста Байкөкшенi қостамады. Молдабай өзiнiң турашыл, қырыс мiнезiмен томырыла бастап:

– Байкөкше дегенiңмен, жай Көкше екен деп жүр ме, бұ қу таңдайды! Жата-жата жамбасқа деп, әр-берден соң тұнығыңды лайлап кететiн қу болар бұл! – дедi.

Асылбек Байкөкше турасындағы Молдабай сөзiн ауыр көрiп:

– Ақын айтса, ашып айтады. Тыңдаушы құлақ сабырлы болса нетер! – деп күлiп қана қойды.

Байкөкшенiң жырын ұнатпаған кей атқамiнерлер, сөздi басқаға бұрғысы келiп, өзара қалжың әзiлдерiн айтыса бастап едi. Абай Байкөкшенi жұртқа елеулi етпек боп, сөзге қатысты:

– Байкөкше сөзiнiң қасиетi – алғанның мақтауы емес. Тiленшi боп – ел ақтаушының сөзi емес. Бұл ел көргендi бiрге көрiп, ел айтқанды бұрын айтатын сыншы да болар! – дедi.

Тәкежан Абаймен бұл жөнде келiскен жоқ:

– Ел айтқан деп, қай ел осыған "удай ащы сөздi айт" деп тапсырды дейсiң! Өзiне құдай берген қыршаң-қылығы десеңшi! – дедi. Ысқақ та, Тойсары да осы сөздi қостап:

– Қотыр атша сүйкене жүрмей нетедi?

– Елден аулақ! Бұның пәлесiн елге жұқтырып неғыласың? – дедi.

Абай бұл жауаптарға күлдi де:

– Тура айтқан сөз, тура қабыл алына ма тегi. Бұларың да сол "тулап кетемiз, айтпа" дегеннiң ишарасы ғой. Бiр Байкөкшенiң айтқанын көтере алмаймыз, елдiң сынын қайтып көтеремiз! – деп, қатты күлдi.

– Ел Байкөкше емес! – деп Тәкежан дауласты. Осы кезде Байкөкше жүгiне түсiп, домбырасын безiлдете тартып отырып:

– Уа, ел Байкөкше, болысым! Тыңдамайтын болған соң, не керек, болмаса Байкөкше тап ел айтқанды айтады! – дедi.

– Кәнi, олай болса, елдiң айтқанын маған бiр-ақ ауыз сөзбен айтып бершi осы! – деп Тәкежан күле көтерiлiп, Байкөкшенi мысқылдай бастап едi. Өзге болыстар да Тәкежанмен қоса жауланып, Абай мен Байкөкшенi мысқыл етуге айналды. Абай осы уақытта күле түстi. Қызына жауланып ап, Байкөкшеге қарады да:

– Өй, Байеке, ендеше iркiлме. Шұбыртпа да, шұбылтпа және. Мен бiр ауыз өлеңнiң басын бастайын, соның аяғына болыстар туралы елдiң не айтатынын сен қосып жiбершi, кәнi! – дедi. Өзi де бөгелместен. Қатты дауыстап өлеңдетiп кеттi деп қалып едi.

Ойпаң жерге қауындап шөп бітеді,

Кей жігітке мал ме бас көп бітеді, –

деп қалып едi.

Жүгiнiп отырған Байкөкше көтерiле берiп, қуана жадырағандай болды, қабағын керiп жiберiп, лезде iле жөнелдi:

Кей жігітті пысық деп болыс қойсаң,

Қашан түсіп қалғанша жеп бітеді...

– Мiнi ел сөзi! – деп, Тәкежанға қарап, сақылдап күлiп жiбердi. Үйдiң iшiндегi барлық жұрт ду күлiп, неше алуан тiлмен, таң-тамаша қалғанын бiлдiрiстi. Тәкежан қып-қызыл боп кетiп, мойнын сырт бұра берiп:

– Өй, тiлiңе шоқ түссiн, зар жақ неме! – дедi.

Абай Байкөкшеге сүйсiнген бойында, барынша нашаланып, сылқылдап күледi. Қасында отырған Ерболға:

– Байкөкше емес, болыстарыңа көктен түскен "жай көкше" болмады ма! – дедi де, осы күлген бетiнде, тысқа шығып кеттi. Ербол Абаймен ере кеттi. Болыстар алғашқы кезде күлсе де кейiн ес жия, үндеспей сазарып, топталып қалды. Тобына тұйғын араласқан үлкен дуадақ, қоңыр қаздардай. Семiз, жуан бойларымен қысылып, қорғалап қалған сияқты.

Қонақ болыстардың Байкөкше сөзiн жақтырмағанын Оспан да байқады. Ол Байкөкшенi ұнатпай:

– Жә, ендiгiңдi жауып қой! – деп, қонақтарға қымыз құйып, өз қолымен тостағандар ұзата бастады.

Бұл болыстар iшiнде өлеңге бейiмi бар тiлдi-сөздi кiсiнiң бiрi Шұбар болатын. Өзгелердiң бәрiнен жасы кiшi болса да, оқу-бiлiмге де озығы осы. Биыл болыс сайлауға жасы толмайтын болған соң бұны, жиырма алтыда деп әдейi жасын iлгерiлетiп жазып, Ырғызбай ортасы болыстыққа шығарған. Кезiнде Ғабитхан молдадан он жылдар шамасы оқып, мұсылманша молдалық дәрежесiне жеткен. Шұбар онымен қоймай, Абай үлгiсiне де өз бетiмен iлесiп жүр. Өздiгiнен, тiлмаштардан түртiнiп оқып, орысша тiлдi де бiлгiсi кеп жүрген. Бұндай жиындарда кейде алға түсiп, бұрын сөйлеп жiбередi. Өзге жастың қатарынан озғындап келе жатқан омырауы да бар.

Тәкежан, Ысқақ сияқты ағалары кешегi өткен сайлауда крестьян начальнигi Казанцев алдында, бағана келген Ояз Лосовский алдында алғаш сөйлесiп, тiлдесудi осыған артқан. Бiрер қайырым сөздi ұлықпен жауаптасып, осы Шұбар ада қып келген болатын.

Жаңа Байкөкше сөзiн ұнатпай, қыжыртқан қабақты Оспан бiлдiргенде, ар жағын Шұбар iлiп әкеттi. Байкөкшеге қарап:

– Өй, Байкөкше болмай құрып қал. Бiреуге күлiп, бiреудi iлiп қақтығып, сөйлегенiңдi "тура тiлдiгiм" дейсiң ғой. Әдептен озып, "тамағын жеп, табағын теп" дегендi саған кiм үйреттi? – дедi.

Оспан Шұбардың сөзiне бұрынғыдан да қытықтанып, ширай түскен екен. Үлкен, келбеттi жүзi сұрланып, шошақтау бiткен өткiр ала көздерi ызамен қанталай түсiп, Байкөкшеге суық қадалды.

– Мен болыс та, ұлыққосшы да емеспiн. Көп елдiң тобын бастаған жақсылары осы өңiрге жиылған соң, ағайындық ықылас бiлдiрiп отырмын. Өң шырайлары келiсiп, күлiсiп отырсын деп, әдейi үйiме, дәмге шақырып отырған қалыс адаммын. Ағайынның аласын да, таласын да қостамайтын, осы отырғанның бәрiне береке тiлеген аралық доспын! – дедi.

Бұл сөзiн жас болыс Дүтбай құптап жөнелдi.

– Бәрекелде, сөз осы, Құнекеңнiң кенжесi, исi Ырғызбайдың қара шаңырағы сенiң басыңда тұрғанда, сенiң аузыңнан шыққан сөз осы болғаны өзi бiр мәртебе! – дедi.

Бұның сөзiн Сыбан мырзасы – Жұмақан, Керей болысы – Тойсары, Шағанның Молдабайы – бәрi де құптап:

– Құп айтады, дөп сөз!

– Бiр Тобықты емес, бұл шаңырақ – бәрiмiзге ортақ шаңырақ.

– Арғын, Найман, Керей, Уақ төрт арыс бас қосыппыз. Текке қосып отырғамыз жоқ бұ жерде. Оспан мырза, бейiлiңе де, сөзiңе де бiз ырзамыз! – деп, соңғы сөздi Тойсары түйдi.

Оспан қонақтарының өзiне арналған ықыласты қабақтарын аңғарып алған соң, Байкөкшеге бiр рет көз тастап:

– Мiнi, бiлгiр болсаң, сенiң неңе дiлгiр екенiн осылай аңғарсаң еттi. Жақсы лепес, жарым ырыс деп, жақсылар алдына жақсы сөз айтады десем, неғылғаның тәңiр алғыр! – деп, Байкөкшеге мүлде зiл қабақ бiлдiрдi. Бұл шырайдың артынан мынау үйде көп отырмай Байкөкше, Шәке, Баймағамбеттер бiртiндеп сусып, Абайды iздесiп, шығып кеттi.

Осы күн кешке, ұлықтар үйлерiне көп шамдар жағылып, кешкi шайдың мол дастарқандары жайылып жатқан шақта, Лосовскийге амандасқалы Абай келген едi. Қызыл жүзiне, ақшыл кең маңдайына сахара күнi тиiп, аз күрең тартқан Лосовский, Абай кiргенде орнынан тұрып, ескi көз таныстай, ықылас бiлдiрiп, қарсы жүрiп амандасты. Екеуi ұзақ қол сiлкiсiп, амандық бiлiсiп болған соң, Лосовский жалғыз келген қонағын қасына отырғызды. Үй iшiнде өзi айналысып отырған бiр жұмысты Абайға бiлдiре сөйледi. Биiк үстелдiң шетiнде бұл қарап отырған бiр топ қалың қағаз бар екен. Көп ел атынан берiлген дағдылы арыз. Кеңсе тiлiнде "приговор" аталатын қағаз тәрiздi.

Бұл "приговор" туралы Лосовский бүгiн өз аузымен тергеу жүргiзiптi. Мынау қағазға қойылған қолдар, басылған мөрлер, барлығы жалған, өтiрiк қағаз "подлог" екенiн Абайға айтты. Абай "бұл кiмнен түскен? Не жөнiндегi қағаз екен?" деп сұрап едi.

– Сiз жақсы келдiңiз, Ибрагим Кунанбаеч. Бұл арызды жазған Мұқыр болысының адамы, жас киргиз. Күндiз оны бiр көрдiм. Iсiнiң жалған екенiн, осы араға жиылған Тобықты болыстарынан, Дағанды, Қандығатай, Еңiрекей болыстарынан да арыз берушi жiгiттiң өз көзiнше анықтап алып отырмын. "Приговор "осы сьезд боп жатқан қоныс, Балқыбек туралы. Арыз берушi жiгiт бұл "приговорды" Семипалатта"его превосходительство губернатор" кеңсесiне түсiрiптi. Балқыбек ертеде Мұқыр болысындағы Жанатай баласының жерi едi. Сыбан, Тобықты, Керейдiң бар болыстары: "ырзамыз, ендi Балқыбек арызшыға қайтарылып берiлсе екен. Жанатайұлы Көкбайдың қонысы болып бұдан былай соған тиiстi болса керек" деп жазыпты. Бүгiн келгелi тексерсем, өзге болыстар былай тұрсын, ең алдымен Мұқырдың өз болысы Дүтбай Алатаев та: "мен мұндай приговорға мөр басқан емеспiн" дейдi. Қазiр мен сол өтiрiкшi арызшыны шақырып отырмын. Бiздiң кеңселер сахараның жайын бiлмегендiктен, көп терiстiк жасайтыны рас. Қаталдықтары, кейде ақмақтыққа да жетедi. Бiрақ солардың адасуларына себеп – осындай iстер мен мiнездер. Өтiрiк үшiн ант бередi. Жалған айтып, жала жабады. Көпке қиянат жасап бұзықтық етедi. Сондайдың бәрiнде, үнемi осындай "приговор" жүредi. Қараңызшы мiнi! – деп, Ояз қалың приговордың қағаздарын Абай алдына әкеп, аударыстырып отырып, бiрнеше жерден басылған мөрлердi көрсеттi.

– Мынау печатьтар жаңағы аталған бес-алты волостной управительдердiң печатьтары, – дейдi арызшы. Ал, шынын анықтасаң, бәрi бiр ғана өзiнiң старшынының печаты. Соны ылғи танытпайтын етiп, қалың бояулап, әдейi былғап басқан. Үлкен жаманшылық! Жиренiштi жаманшылық! Және осыны iстеп отырған жап-жас жiгiт! – дедi. Лосовский өзi түйiп отырған ауыр бiр iстiң сырын ашты. Сонымен қатар алдында даяшы боп тұрған бурыл мұрт, имек бойлы стражникке:

– Шай әкелгiз. Ибрагим Кунанбаеч менiң қонағым. Менiмен бiрге шай iшсiн! – дедi.

Ояз үйiнде Абайдан басқа кiрген ел қазағы жоқ болатын. Бағана, күндiз Оспан үйiнде қонақта болған барлық болыстар қазiр мына тiзiлiп тiгiлген үш үйдiң есiгiнiң алдында. Босаға тұстарында қамалап, анталап жүрген кейбiреулерi оқта-текте ашылған есiктен, не босағадан сығалап, Абайдың дәл төрде, Ояз қасында арыз қағаздарды бiрге ақтарысып отырғанын көредi. Сыртта бiреулерi сүйсiнiп, бiреулерi сұқтанып, тағы бiреулерi қызғанышпен күңкiлдесiп, сыбыр-жыбырдан тыным ала алмай жүр. Стражник шығып: "шай, шай келтiр!" деп әмiр еткенде, болыстар тағы да таңданысып қалды.

– Шайды Абайға алғызып жатыр!

– Абайды қонақ етiп жатыр Оязың!

– Бұл сияз Тобықтының дегенi болатын сияз болды! – деп қойысады.

Соның ар жағында ертең өздерi болыс-болыс болып айтысатын, тартысатын дау-керiстер жайын да ойласып қояды.

– Ояздың аузын Абай алып қойған соң, Құнанбай балалары дес бере ме? – десiп, түңiле сөйлейтiндерi де бар.

Бүгiн түс ауа Оспан үйiнен көкқасқаны жеп, баталасып, татулық, достық айтысып аттанғанда, Сыбанның жуаны Жұмақан, Керейдiң болысы – Тойсары және Шағанның Молдабайы да Байкөкше ақынның сөзiн ұмыта алмаған. Жолай сөз қылыса кеткен-дi. Жұмақан өз қасындағы кiсiлерiне:

– Ол ақынның сөзi емес, айтқызып отырған Абайдың сөзi. Сонысы несi! Көк қасқасын айтып, қонағына шақырып ап, тәйтек ауыз бiреуiн тантытқаны несi? – деп қайтқан.

Тойсары мен Молдабай бiрге қайтып келе жатып, осы жай туралы күңкiлдескенде, Тойсары:

– Е, Молдабай, бұ Абайыңның бұнысы қай мiнезi! Ақынына бетiмiзден алғыза сөйлетiп, дегенiне жеттi де, өзi және отырмай кетiп қалды. Бұнысының не мәнi бар бұл? – деген-дi.

Молдабай:

– Қай сыры екенiн қайдан бiлейiн. Құнанбай баласы асып тұр ғой бұ күнде! Сыры ма, қыры ма? Болыс жаман болса, үш бiрдей Құнанбайдың бөлтiрiгi неге болыс бопты? Қыс бойы қалада жатып, жаз бойы сарылып ұлықпен ауыз жаласып жүрiп, Абай өзi неге аға-iнiлерiн тегiс болыс қойғызыпты? Жай бiр әддiн бiлмеген асқандық қой! – деп топшылаған.

Осылайша Абайды жазғырып қайтқан болыстар, қазiр Ояз үйiнiң айналасында шұбырып жүрiп, бiресе Абайдан ұлық алдындағы абыройды қызғанады. Екiншi жақтан, iштерiнен: "Абайдың аузын алу керек екен, татулықпен шығыссаң осы Абаймен шығысу керек екен" дескен ойды бiрiнен-бiрi бұқпалап, ойласып та қояды.

Абай мен Лосовский шай үстiндегi әңгiмеде мынау сьезд жөнiн сөйлескен жоқ. Үйткенi алғашқы әңгiмеден-ақ Абай Оязға өз жайын ашық танытқан:

– Ваше высокоблагородие, мен бұл жиынға тек көрiп қайтуға келген адаммын. Тiптi қалыс кiсiмiн. Тек бiр бишара, жатақ ауылдардың кейбiр күштi ауылдардан көрген қиянат, зорлығы бар екен. Солардың iсiне ғана бiраз көмек етермiн деп келiп ем. Егер сол арызшылардың қолы есеге жетпейтiн болса, бәрiнiң атынан өтiнушi боп өзiңiзге айтармын. Қазiр оны да айтпаймын. Тек сiзбен амандасып, шаhардың соңғы хабарын бiлмекпiн. Және ортақ таныстарымыз, қадiрлi достарымыз Евгений Петровичтiң, адвокат Андреевтiң жаңалықтарын, амандықтарын естiп кетпек боп келдiм! – деген.

– Оныңыз жақсы, бәрiнен осыңыз жақсы. Ибрагим Кунанбаеч! Сiз сахарада менiң де кең әңгiмелесетiн, жалғыз бiр мәжiлiстесiм есебiнде қажетсiз, қадiрлiсiз! – деп Лосовский Абайменен көп бөгде жайларды сөйлесiп кеттi. Бұның оқып жүрген кiтаптары жөнiнде, Петербург журналдарының газеттерiнiң хабарлары жөнiнде өзi айтқандай кең әңгiмелесiп отырды.

Екеуiнiң қазiргi мәжiлiсiн бұзған урядник. Бойына қылыш асынған, қып-қызыл дөңгелек жүздi, семiз урядник есiктен кiре:

– Ваше высокоблагородие! Жанатаев келдi, кiргiзуге рұхсат етесiз бе? – деген.

– Кiргiз! – деп, Лосовский әмiр бердi. Екiншi үйде тұрған ұзын бойлы, кең иық, қошқар тұмсық, қара сұрлау жас жiгiттi семiз урядник үйге алып кiрдi. Даусы үндi келген үлкен көз, кең маңдайлы жiгiт әуелi Оязға:

– Здрасти, ваше благородие! – деп, орысша үн қатты. Сол сәтте көзiн жалт еткiзiп, Абайға бұрып:

– Әссәламүғалайкүм, Абай аға! – деп, оң қолын төсiне қойып, мұсылманша тағзым бiлдiрдi.

Абай бұның түсiн көрген соң, бағанағы жалған арыз иесi Көкбай Жанатайұлы осы екенiн ендi аңғарды.

Үйге ере келген тiлмаш Көкбайдың қасында тұр едi. Лосовский сол тiлмаш арқылы Көкбайдан жауап ала бастады. Оның жасы жиырмада екенiн, өзiнiң Семей шаhарында Камали хhзрет медресесiнде көп жылдар оқып жүрген шәкiрт екенiн бiлдi. Руы Көкше және Мұқырдың болысы Дүтбаймен аталас, жақын боп шықты.

– Жанатаев, сенiң берген мынау приговорың жалған, подлог екенiн бүгiн маған бес болыс елдiң управительдерi мәлiм еттi. Өзiңңiң туысың, өз болысың Дүтбай Алатаев та "бұл өтiрiк арыз, подлог" деп куәлiк бердi. Сен өзiң мұсылман медресесiнде, үлкен инабатты ұстаздан тәрбие алып жүрген адамсың. Жап-жас жiгiтсiң. Бұл күнiңнен мынандай алдамшылық, қиянаткерлiк, зұлымдыққа барған соң iлгерiде кiм боласың! Мен саған қатты ызалымын. Сен әлдебiр надан емессiң. Бiлмей iстеген жауыздықтың жартылай кешiрiмi болса,, бiлiп iстеген жауыздықтың екi есе артық жазасы болуы дұрыс. Не айтасың? – дедi.

Көкбай сөйлемес бұрын, кең көмейiн кенеп, әншiлердей үндi дыбыс шығарды. Абайдың есiне жаңа түстi. Бұл Көкбай медресе шәкiртi болумен бiрге осыдан төрт-бес жыл бұрын ел iшiнде жақсы әншi едi. Абай ендi мұны толық таныды. Iшiнен ол iстеген қаталық туралы ызаланса да, жазаға қимай отыр. Көкбай тамағын кенеп алған бойында, Абай мен Оязға кезек көз тастап тұр. Басында жүзi ұялғандай күреңiттi де, артынан жүдеңдеп, қуарыңқырап, ақсұрланып ап сөйлеп кеттi.

– Тақсыр! Қылғаным жаманшылық. Бас тартпаймын. Бiрақ нелiктен iстедiм? Сонымды ғана бiлсеңiз, ар жағындағы жазаңызды жапа көрмейiн. Қайта iсiме рауа, сазайым дермiн.

– Нелiктен еттiң?

– Еткенiм, кемшiлiк-таршылықтан, ваше благородие. Мен Көкше деген атаның ұлымын. Бiр жағымда Мамай, қалың жер онiкi. Бiр жағымда Олжай, мына жайлаудағы бар жер шұрайы сонiкi. Бiз болсақ, тiлдей ғана жалғыз өзен – Бақанастың бойында, жүз үйлi ауылдарымыз ине шанышқандай отырады. Балқыбек болса, алыстағы Сыбаннан да, Керейден де, өзге Тобықтыдан да бiздiң жерiмiзге жақын тиiп тұр. Қозы өрiсiндей ғана жерде үлкен бiр өзен, кең өлке ұдайы бос тұрады. Ешкiмнiң меншiгi жоқ жер. Сол кем-тар күйiм және Балқыбектiң бостығы менi осы арызға айдап әкелдi. Пiргауарiм – өтiрiк. Мөрлерiн беретiн болыстар жоқ, олар алса бередi, құданда, дос-жарым болса бередi. Бұның екеуi де менен табылмайды. Ырзалықтарын ала алмаймын. Сонымен сырттан, өз қолымнан жалған пiргауар жасап жiбергенiм рас. Шынымды, барымды айттым. Осы жаңағы айтқан жайымның растығын, дәл мына қасыңызда отырған Абай ағам, иншалла, жалған демес, куәлiктi осы кiсiден-ақ сұрап көрiңiз. Содан кейiн не әмiр, не жазаңыз болса, мен айыптымын, хұп аламын. Алсаң мiнi бас, алмасаң алдияр бас! – дедi. Саңқылдаған зор дауыспен, арызын тамам еттi.

Абай бұл уақытта тiлмаш жеткiзген сөздердiң дәл айтылуын қатты бағумен қатар, Көкбайдың түсiн, өжет оттылығын ұнатып отыр едi. Ендi бұны жазаға тiптi қиятын емес. Ұлық бетi шынымен кәр қылуға бұрылса, Абай Көкбай үшiн ара түсудi өзiне борыш санап, бекiнiп қалған.

Лосовский көп арызқормен iстес болған. Және қазақ мiнезi мен түсiн көптен бағып, аңдағыш боп ысылған кiсi. Өзi оқымысты, ойлы, тәжiрибелi әкiм болғандықтан, Абайдың Көкбай турасында, не сезiнiп отырғанын жақсы аңғарды. Өткiр қырағылықпен аңдады. Жаңағы турашыл жауап үшiн, бойында тәкаппарлығы бар қылмысты жiгiттi өзi де күндiзгiдей емес, қазiр әлденеден ұнатыңқырап қалғандай. Ендi бұл жұмсақ сөйледi, бiрақ Көкбайға сөйлемей, Абайға айтты.

– Ибрагим Кунанбаеч! Жанатаев подлог жасай ғана бiлмейдi. Өз iсiне өзi ақтаушы, адвокат боп сөйлей де бiледi! Бұның соңғы айтқандары, iсiнiң шын себебi болуға мүмкiн бе, сiз қалай деп ойлайсыз? – деп, Абайдың куәлiгiн сұрады.

Әңгiме бетi бұлай бұрылғаны, Абайға аса ұнады. Болмаса, заңды тергеу үстiнде өзiнiң әңгiмеге қалай килiгерiн бiле алмай отыр едi. Ендi жаңағы сөздi пайдаланып, ұлықтың түсiне қарап, жуас сабырмен, күле түстi.

– Жанатаевтың приговоры өтiрiк болса да, соңғы себеп, дәлелдерiнiң бәрi анық шындық. Бұған менiң де көзiм жетедi. Толық сенiммен куәлiк бере аламын, ваше благородие! – дедi.

– Бiрақ Жанатаевтың сол шындығын айтпай, қылмыс жасауы жол ма?

– Әлбетте, ваше благородие, жол емес!

– Осындай жап-жас адам, осы күннен жаманшылық етсе, қылмысқа үйренсе, бұның келешегi кiм болады?

– Әрине, келешегi аянышты. Бiлiм алып, тәрбие көрiп шығып, тапқанының бәрiн жаман жолға салса, ол надан жауыздан, халыққа әлдеқайда зиянды жауыз болады.

– Дұрыс айтасыз, аса дұрыс айтасыз, Ибрагим Кунанбаеч. Сiздiң сахарада осы күнде кiм зарарлы десеңiз, шала сауатты, шала законщик арызқор, жалақор, жалғаншылар ең зиянды әлементтер.

– Рас, бұған бiздiң көзiмiз күнде жетумен келедi.

– Иә, олай, болса, бұл жiгiттiң зарарынан халықты қорғау үшiн, бұны жазалау керек те!

– Жазалау керек. Және сол жазасын бұл жiгiт осы арада, сiздiң алдыңызда тартып тұр ма деп ойлаймын. Жаза тек абақты емес қой. Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза. Бұл бiздiң елiмiзде оқып жүрген талапкер жастардың аз кезiнде шыққан, жалғыз адамның бiрi. Өзiне тиiстi жазасын сiз, ұрлық еткен қолынан ұстап алған уақытта, сезбейдi деп ойламаймын. Ашып көрсеңiз, ұяттан өртенiп тұрған iшi бар шығар деп ойлаймын.

Лосовский бұл сөзге күлдi де, Көкбайдың жүзiне кешiрiммен, жылы қарады. Абайға бұрылып:

– Ибрагим Кунанбаеч! Сiз Жанатаевтың сондай ұялғанына аса сенiмдi баға бердiңiз. Менiң аңғаруымша сiз сонымен бұл жiгiтке өз аузыңызбен кепiлдiк еткендей болдыңыз. Мен сiздi дұрыс түсiндiм бе, тура айтыңызшы! – деп, күлiп жiбердi.

Абай шырайынан үлкен үмiт етiп, ендi қуана қарап тұрған Көкбай да қатты қызарып, сүйсiнiп күлдi. Қазақшылап, Абайға жанап:

– Абай аға! Өмiрлiк серт деген ер аузынан сирек шығатын сөз едi. Шала долбарлап жаңағы сөзiңiздi аңғарып тұрмын. Осы ұятымнан арашалап алсаңыз, өртенуiм жетiп тұр, – дедi.

Абай Көкбай жүзiне қадалып, жаны ашыды. Шешен тiлiне қызығып, қарап қалып едi. Ендi Көкбайдың сөзi бiтiсiмен, жалт етiп, Лосовскийге бұрылды да:

– Ваше высокоблагородие, жiгiт маған антын, сертiн берiп тұр. Менi кепiл дедiңiз ғой. Сол кепiлдiкке мен тәуекел еттiм. Жанатаевтың бұл жолғы қылмысын кешiрiңiз де, маған кепiлге берiңiз! – дедi.

Лосовский ендiгi сөздi берiк бекiнiп, салқын жүзбен түймекшi боп, Көкбайға қарады.

– Жанатаев! Сен жақсылыққа, дұрыс жолға беттесең қолыңнан жақсы iс келетiн адам боларсың. Ендi сен бұзылмайтың бол. Елiңе пайдалы азамат бол. Мына Ибрагим Кунанбаечтың ақылымен, айтқанымен жүр. Мен сенi кепiлге бердiм. Ұятты, арлы адамның кепiлiне бердiм. Намысың болса, бұдан былай менiң алдыма сенiң үстiңнен мынау сияқты айыптар түсетiн болмасын! – дедi. Бұл күнге шейiн қолында тұрған Көкбайға қарсы болған қалың қағаз, үлкен айғақты ортасынан екi бүктеп, қақ айырды да, үстел жанында тұрған аласа карзинкеге лақтырып тастады.

Абай бұл түнде Лосовскиймен бiрге отырып, ұзақ әңгiменiң соңынан қоштасып, тысқа шыққанда, бағанағы, көп болыстар әлi тарамапты. Көкбай да солардың iшiнде екен. "Абай оттан суырып алды", – деп жүр екен.

Көкбайды қасына ертiп, Абай Оспан үйiне қарай бiрге кеттi. Артта қалған болыстар Абайдың ұлық алдындағы қадiр-салмағы шексiз екенiн тағы да сөз қып қалды. "Абақтыдан, айдалатын жерден ұлықтың ең алдымен кәр түйiп келген кiсiсiн жұлып алған деген осы да! Бұған ендi дауа жоқ!" дестi. Абай мен ұлық достығы туралы тағы да көлеңкеге қарап тон пiшедi. Түн бойы неше алуан аңыздар айтысты. Балқыбектiң жүздеген үйлерiнiң барлығына толып жатқан лақаптар таратысты.

2

Келесi күн, сиязға жиылған көп елдiң болыс-билерi үшiн аса бiр күдiгi мол, жанталасы, сыбыр-сыпсыңы мол күн едi.

– Екi дуан бас қосты. Екi Оязың келiп отыр. Кiм болады?

– Төбе би кiм болады?

– Кiм сайлайды бұны?

– Ояздар ел кеңесiне берiп отыр дейдi.

– Жақсылар ынтымағы кiмдi ұйғарар екен?

– Төбе би қай жақтан болса, жiлiктiң майлы басы.сол елде ғой!

– Тобықты бола ма? Сыбан, Керей, Уақ бола ма? Кiмнiң маңдайы жарылып тұр екен?

– Төрт арыс бас қосқанда, Арғын аға емес пе? Жолжүлдi Тобықтыдан бөтенге кетпес, – дескендер де бар. Ру талас, бақ таластың демi, үнi сияз басына келген, сөз қуған – атқамiнер, старшын елубасылар, атшыбар қосшылар, қошеметшiлер арасында осылайша лау-лау етедi.

Абайлар Оспан үйiнде кеш тұрып, асықпай атқа мiнiп, түске жақын ғана ұлықтар үйлерiне тақап келiскен едi. Бұлар сияздағы ұлықтар да емес. Даугер, арызқор да емес. Жай, "жиын қайтер екен!" деген қалыс тыңдаушылар. Өздерi қазiр оннан аса кiсi, қалың бiр шоғыр салт атты. Бұл топтың ортасындағылар Абай мен Асылбек. Қасында Ербол, Шәке, Байкөкше бар. Түнде Абайға оқшау жағдай iшiнде кездесiп қосылған Көкбай бар. Және соның құрбысы Ақылбай тәрiздi жастар да қастарында келе жатқан.

Абай жиын ортасында Байкөкше, Ербол, Асылбектерге, анау ұлық үйлерiнiң айналасында сабылып, сапырылып жүрген болыс, тiлмаштарды көрсетiп, әзiл өлең айтып келедi. Кеше кештен берi Лосовскийдiң босағасынан сығалап, есiгiнiң алдында анталап жүрген өз туысқандары мен өзге елдерден шыққан болыстарды Абай түнi бойы есiнен кетiре алмаған. Әлдекiмнiң аузынан "Тәкежан болыс", "Молдабай болыс", "Ысқақ болыс" деген сөздер шыға қалса, Абай ылғи сылқылдап күле беретiн. Қазiр ұлық үйлерiнiң маңында топталып жүрген әбiгер жандарды көргенде, Абай өзгерiп кеттi. Кеше кештен оралып жүрген бiр ащы сайқымазақ қазiр күлiп айтқан өлең жолдарына айналды:

Атшабар келді лепілдеп,

«Ояз шықты, сияз бар»,

«Ылау!» деп, «Үй!» деп дікілдеп,

Сасып қалдым, күн тығыз,

Жүрек кетті лүпілдеп...–

деп, қамшысын iлгерi созып, Ояз үйлерi жаққа нұсқағанда, Байкөкше, Көкпай, Ерболдар қарқылдап күлiсiп жiбердi.

– Тағы, тағы! Ар жағын, ар жағын айт. Келiп тұр ғой! – деп, Байкөкше қоңыр төбел атын тебiне түсiп, Абайға қарай сығылыса бердi

... Қайраттанып халқыма

Сөз айтып жүрмін күпілдеп,

«Құдай қосса, жұртымның

Ақтармын осы жол сүтін» деп,

Қайраттысып, қамқорсып,

Сайманымды бүтіндеп.

Оңашада оязға

Мақтамаймын елімді.

Өз еліме айтамын:

«Бергенім жоқ, - деп белімді», –

дедi. Абай кешеден бергi сөзсiз күлкiсiнiң, бүгiн мынандай оқыс өлеңмен жадырай бастағанына өзi де сүйсiнiп, топ iшiнде қатты күлдi.

Көкбай Абайдың ақын екенiн бұрын естiген жоқ едi. Ол өзi де өлеңдi артық сүйетiн. Жеңiл жортпа, шаншу өлеңдердi айта жүретiн. Абайдың жаңағы өткiр мазағына ол қызыға қосылып кеттi. Әсем, зор үнмен бiр-екi жолды о да лезде қосып жiбердi

Қойма қойып әр жерге,

Тығып жүрмін сырымды.

Жауығатын жатымнан

Аямаймын қырымды! –

деп қалды.

Абай Көкбайға күле қарады. Бар денесiмен шұғыл бұрылып:

– Өй, Көкбай, сен әншi ғана емес, ақын да екесiң ғой. Мұның жақсы! – деп едi.

Көкбай қалжыңмен, күле жауап бередi.

– Абай аға, сiздiң ақын екенiңiздi мен де жаңа танып, қостағаным ғой! – дегенде, қатар келе жатқан жастар Абай мен Көкбай екеуiне де қызыға қарасты. Тағы да айта түссе екен " дегендей бiрiне-бiрi сығылысып, құлақтарын қатты түрiп келе жатыр.

Бiрақ бұлардың тобы дәл осы кезде ұлық үйлерiнiң шетiне тақап қалған екен. Бәрлерiнiң бүйiр жағынан қатаң үнмен дауыстап, Абайларды шақырған бiр дауыс естiлiп қалды. Аттылар жалт-жұлт қарасқанда, жақын жерде дөңгелене отырған көп адамның жиыны көрiндi. Солардың орта тұсынан түрегелiп, жеңiл қара тымағын қолына алып, Абайларға былғап, шақырып тұрған Тәкежан екен. Аттылар бұрылып келiп, дөңгелене отырған жиынға жапыр-жұпыр сәлем берiсiп, амандасып қалды. Тәкежан тұрған қалпында:

– Абай, Асылбек екеуiң аттарыңды анау жiгiттерге берiп, өздерiң мұнда қалыңдаршы. Мына Тобықтының ағайын келесi, сендерге бiр сөздi сынатқалы отырмыз! – дедi.

Абай үндемей, бiраз iркiлiп қалып:

– Асыл аға! – деп Асылбекке қарай берiп едi. Ол бөгелмей атынан түсiп жатыр екен. Абай да түстi. Бұлардың аттарын алған жолдастары жиын маңынан шеттеп кеттi.

Дөңгелек жиынның қатарына Асылбекпен тiзелесе отыра берiп Абай жағалай көз салып, бiрталай адамдармен арнап-арнап амандасып алды.

Бұл түгел Тобықты жиыны сияқты. Болыстардан: Молдабай, Дүтбай және Құнанбай балалары да тегiс. Ата ұлдарының атқамiнерлерiн айтсаң, бұнда бес старшын Сақ-тоғалақтан осы жиынның үлкенi – Байғұлақ отыр. Ел келесiнен қалыспайтын пысық, сөзуар, өзi мысқылшыл Абралы отыр. Ол Абайдың құрдасы. Көтiбақтан, Жиренше, Бөкеншiден – Күнту. Есболаттан – жалғыз көздi, ұзын селдiр қара сақалды, жал тұмсық, жар қабақ, ер жүздi Оразбай отыр. Молдабай қоршаған – Бурақан, Әдiл сияқты бiрнеше семiз, қызыл сары, қой көздi Мотыштар бар. Мамайдан – Асаубай, Мырза, Бөдейден – барымташы, жортуылшылар бастығы – Дүйсен бар.

Тағы осы жиын iшiнде, өздерiнiң бұл жерде болуымен Абайды таң қалдырған Жiгiтектiң екi атқамiнерi – Бейсембi, Әбдiлда отыр. Олар жиынның шетiнде. Ешкiмнiң аман-жаманымен, әзiргi сөзiмен iсi жоқ. Суық қабақпен, иықты төмен салып, көпке қырын отыр. Бұл жиын оларға қазiргi әңгiмесiмен керек емес. Тек өзге бiр әлдеқандай сыр үшiн керек болғандықтан, амалсыздан келген. Базаралы айдалып кеткелi өзге Тобықтыдан iргесiн аулақ сала отырған адамдар тәрiздi.

Сол Базаралы туралы, сырын iшiне сақтап жүрген Абай бүгiндер Оязбен кездескенде анықтап сөйлеспек едi. Қасына Жiгiтек кiсiлерiнен Базаралыны қоса жоқтайтын жоқшылар ертiп алармын дейтiн. Сондағы ойындағы кiсiнiң бiрi, осы отырған Бейсембi. Оны бұл күнде "Жiгiтектiң ең бiр белдi, табанды басшысы" деп, жұрт аңыз ететiн. Жауырыны жерге тимейтiн, аяр сұр, ақпа жүйрiк Әбдiлда болса, оны да Абай өзiнiң қосарына алмақ.

"Кеше арысын айдауға жiберiп отырған аямас арызының тобына, бұлар неғып тентiп келiп, мүлгiп отыр!"– деп Абай оларға ұнамсыз бiр көз тастады да, ендi қайтып бұрылған жоқ. Байғұлақ сөйлеп отыр екен.

– Ағайын! Күн сынайды, күдерi бел шыдайды. Күйсiз белге кезiгiп отырған күнiм жоқ. Күйлi, келелi Тобықтының тобы боп отырмын. Iргеңе кеп төрт арыстың жиыны қонды. Төбедегi айға ұмтылсаң, арманды, шермендi кезiм деп отырған жоқсың. Осы отырған ортаңа үлкен бiр сыбаға тасталып отыр. "Төбе би" дейдi. Арғын аға деп, өзге үш арыс сол сыбағаны ырғаса келсе де, бiзге бердi. "Атадан ұл туса игi" деген. Мына Тәкежан Ысқақ, Шұбарға алғысымды айтамын. Үшеуi өзге болыстар жиынынан "ол жүлдiге таласпа" деп, өзiмiздiң ортамызға әкеп тастап отыр, мiнеки. Алыс пенен жақынның, қиядағы қиынның түйiнi мен шешуi келедi ертең сол төбе бидiң алдына. Аузының дуасы, алдының абыройы бар бiр жақсыңды, келiсiп отырып, "е" деген ынтымақпен атамақ керек. Атап тұрып, соны мына екi Ояздың алдынан құптатып, беркiтiп өткiзу керек. Елдiң сағы, ердiң сыны мұқамасын. Кәнi бiр жақсыңды "әмин" де де атап бер. Ал онан соң тобымызға сенi шақырғанымыз, Абай шырақ, ұлық сенiң ақылыңды алады. Осы жиынның атағанын қостап, құптап, өз атыңнан да анау тамыр ұлығыңа атап бер! – дедi.

Жұрт бiрталайға шейiн үн қатпай, iркiлiп қалды. Абай қазiргi үнсiз сәтте бұл жиынның iшiнде, жүз түрлi түйiн жатқанын аңғарды. Осы топтың неше саққа құбылып, арбаса аңдысып, құйқылжып отырғанын байқайды. Мырс берiп, күлiп жiберiп, қатты батыл үнменен еркiн сөйлеп кеттi:

– Е, ағайын! Ортаңа сондай дәреже келсе, өздерiң соған ынтымақпен қуанғаның шын болса, ендi немеңе күмiлжiп, тұнжырасып қалдың? Атап-атап неге тастамайсыңдар кiсiлерiңдi! Жоқ әлде – күнiм арай, шыным шырай, бiрлiгiм бекем дегендi тiлiң ғана айта ма? Ернiң емеурiнге зорға келiп, әлi көмейiңде күлкүл бар ма? Неге атаспайсыңдар? – дедi.

Тымағын алып, мықынын тымағымен қоса таянып, басын шалқита көтерiп, айнала жұртқа қабақ түйе бiр қарап шықты. Көпшiлiкке Абайдың қазiргi түсi бұл жиыннан сонағұрлым жоғары тәрiздендi. Тiлiнде де тұтқыры жоқ, ағып сөйлеп кеткендей. Басым, астам сезiлдi.

Бұндағы жиынның көпшiлiгi, ендiгi Тобықтының жас буын, орта буынынан шыққан жас перiлер – Оразбай, Жиренше, Күнту, Абралы, Молдабайлардай болатын. Бұлар Абайды қара сөзге, бiлiм заңға, өздерiнен оқ бойы озық көредi. Сол күйдi қызғана жүрсе де, дайым сезiне отыратын адамдар. Абай жаңағыдай, бiр жағынан кекесiн аралас, сыншы сияқты сөйлегенде, жаңағы бiр құрбы атқамiнердiң бәрi де ұйлығып, тығылып қалғыш болатын. Өздерi әлi iшiн көрiнекке салғыш емес. Үнемi "қулық қайда? Еп, айла қайда? Арамдық жоқ па? Не сыр, не қыр бар?" деп бұқпантайлық етедi. Солар қазiрде жазылмай, жиырылып отыр. Абай олардың iркiлгенiн, ендi ойына келген шұғыл бiр байлаумен кесiп, жарып кетпек. Өз ойына, өз байлауына тез пайдаланбақ болды.

– Жарайды, жақсылар. Бұрын айтқан – бүгiп айтқан болмас. Шыдатпаған шынын айтқан болсын. Төбе билiк сыйға келмейдi, сынға келедi ер басына. "Тобықтының абыройы" деп жатырсыңдар ғой. Ол осы отырған тобыңның тiлегiң. Бiрақ артыңнан ерген көбiңнiң тiлегi онда ғана емес. Төбе бидiң алдында өз бастарың ақылдасып, дауласып жағаласпайсыңдар. Оларың мәлiм. Бұл би алдына келетiнi көптiң iсi. Зорлық, қорлық көрген, есе теңдiк бiлмеген көптiң iсi көлдей көлкiп келедi. Жарлы мен жалқының, жылаулар мен жем болғанның, жетiм мен жесiрдiң ақы адал пұлы, табан ақы, маңдай терi, көз жасы, көңiл күйiгi келедi. Ал ел мен ел арасын алсаңдар, Сыбан – Тобықты, Тобықты – Керей, Тобықты – Уақ арасын алсаң, сөз аз боп жатыр ма! Осы бiр Тобықты бiр атаның ұлымын дегенмен, өз iшiнде күйкi-күйлер, күнәй-сұмдықтар аз ба? Мен, төбе билiкте, осындай сыр мен сын жатқанын ең алдымен ұққанды кiсi дер ем! Осы айтқанды қарыз бiлген кiсi қайда? Халқым деген кiсi, "ақтық, азаматтық – шын бiткен қалпым" деген кiсi төбе би болады. Сендер атамадыңдар ғой. Ендеше ашып айтқанның айыбы жоқ. Мынау отырған иiсi Тобықты iшiнде бақ-дәрежесiнiң басы боп Ырғызбай, қала берсе Құнанбай нәсiлi шығып отыр ғой. "Осының бiрi лайық қой" деген қошеметшi де, бұл жиыныңда жоқ емес. Мен сол Ырғызбайдың бiрi болсам, төбе билiкке бұлардың iшiнен бiреуiн де атамаймын. Бiрақ атайтын кiсi – бұл жиыныңнан табылмайды деп те айтпаймын. Әдiл көңiл, ақ бейлi бар, ағайынға алғыс, абырой әпермесе, лағнат айтқызбайтын, жаманат келтiрмейтiн бiр кiсiнi атаймын. Және қостасам, ұлық алдында соны ғана қостаймын! Сүйтiп, тап осы ортаңнан Асыл ағаңды атаймын. Болыс та емес, би де емес. Боламын деп өктеген де емес. Мынау тобыңа да қалыс адам. Халыққа әдiлет, жаны ашырымен жағатын адам. Айтқан ақылды алсаң, ұстар болсаң, осы Асыл ағаңның етегiнен ұста! – дедi.

Абай сөзiн бiтiре берген кезде, бастығы Бөкеншiнiң пысығы Күнту боп, Жиренше, Оразбай, Абралы – бәрi де көп үнмен дабырлап қалып едi. Құптаған үндер:

– Бәрекелде!

– Тапсаң тап!

– Бәсе!

– Құп айттың, сөз сол-ақ!

– Әдiлетiңе ризамын, Абай! – деседi.

Қалған сөздiң шешуiн, осы дауыстар жетектеп, оңайлатып жiбердi. Ендi бiрер айналысқа келмей-ақ өзгелер сөзi тек Абай айтқанды құптау болды, Ырғызбайдан Абай сөзiн мақұлдап жауап қатқан бiрде-бiр кiсi болған жоқ. Бiрақ олар қарсылық үн де қата алмады.

Сүйтiп, Балқыбек сиязының төбе биi Асылбек болатынын, Абай осы сәттiң өзiнде Лосовскийге бiлдiрдi. Асылбектi халық атынан өзi де қостайтынын айтты да, бекiттiрiп шығарды.

Осы келiсiнде Абай Лосовскийге айтпаққа әзiрлеп келген, бiр жағы арыз, бiр жағы сыр сөзiн, Базаралы жайын қозғап көрiп едi.

Базаралы басына Абай әр кез ақтаушы боп, бар болыстан бөлек қарайтынын Лосовский бiлушi едi. Ол қазiргi әңгiменi аса қысқа қайырып, өзiнен тез тайдырып жiбердi.

– Базаралы Қауменов жұмысы туралы сiздiң маған сөйлесетiнiңiздi бiлiп едiм де, тосып едiм. Андреев қалада сiздiң атыңызды да атап кеп, менен Қауменов iсiнiң жөнiн сұраған-ды. Бiрақ мен ол iстен сыртқары қалдым. Қауменов жұмысы Семипалатинский уезiнiң қарамағынан шықты. Семиреченский, Семипалатинский облыстар арасындағы бүлiк болған Оралбай қашқынның iсiне тiркелдi. Қарқаралы уезiнен де ауыр iс боп, қылмыстар қосылды. Анығын, шынын Андреев досыңыз менен де толықтап айтып берер. Бұл жұмыстың кесiмi, байлауы ертеде әзiрленiп, даяр тұрған-ды. Тек қашқын боп жүрген Қауменовтердiң қолға түсуiн күтiп жүрген өкiм болатын. Ол турасындағы бiрiншi кесiмдi губернатор кеңсесi бекiттi. Екiншi, Омскiде корпус кеңсесi тағы бекiтiптi деп естiдiм. Сондықтан, Қауменов Семипалатинскийге жетiсiмен, бiз шығарда, әтаппен Омскiге кеттi. Он бес жыл каторга ол адамның ендiгi тағдыры боп, шешiлiп қойды, – дедi.

Абай Базаралы iсiнiң мұншалық тұңғиыққа кеткенiн қатты жабыққан жүзбен естiдi. Бұл жолы, өңi бұзылған қалпында, Лосовскийдiң үйiнен қоштаспай шығып кеттi.

Базаралыны ұстап берiп, рақымсыз пiргауар жаламен матап берген Тәкежан, Ысқақтарға Абайдың iшi мұздай суып, зығыры қайнап.шықты.

Далада қайда барарын, кiмдi iздерiн бiлмегендей. Тек Базаралының отты, нұрлы жүзiн еске алады. Қолында шылдыраған кiсен-колеткi. Аяғын қоса буған темiр тұсау көз алдына келедi. Ол жөнiн бiлмес, тiлiн ұқпас, қасиетiн танымас жат жендеттер арасында. Арестант шекпенiн қайғылы денесiне лыпа қып кетiп бара жатқан жалғыз азамат Абай көзiнен қимас жас шығарды. Соққы жегендей сенделген денемен көзiн төмен салып, жұрттың дырду шуынан оқшау кетiп бара жатыр едi. Артынан iлесе шұбырған дабыр естiп, ендi ғана есiн жиса, бағанағы топ атынан Абайдың хабарын бiле келген Жиренше, Күнтулар екен.

Абай басын көтерiп, бойын шыратып алып, Күнтуға қарады.

– Асыл ағаң төбе би болды, қайырлы болсын! Өзiне де, халыққа да хабар айт! – дедi.

– Әдiлетiңе ризамын, әмiсе жолың болсын! Ата ұлы ғана болмадың. Өзiң айтқандай. Соны бiр айта берушi ең ғой! – деп, көзiн қысып, мәздене күлiп Жиренше: – өзiң айтқандай, адам ұлы болдың, Абай. Тәуекел, бiрақ өзiң төбе би болмасаң да, төрт арыстың төбе биiн сен сайлап бердiң. Ой мен қырға сенiң өз айдын, абыройың да аз жайылмас. Ырғызбайдың өзге көп тоғышары саған өкпелемесе, ома қапсын .. Сен, сен болмасаң, осылай өзiнiң кiм боларын, қайдан бiлер едi! Асылбек үшiн Күнту қуанса, мен тап сенiң өзiң үшiн қуандым! – деп, Абайды ерiксiз күлдiрiп тұрып, қолын сiлiктi.

Абай күлгенмен, өз қабағының кейiсiн әлi түгел жадырата алмай тұр едi.

– Әй, Жиренше-ай, оның бәрiн қайтейiн. Тiрлiкте ерiктi жүрген адам:" бiр күн мал, бiр күн бақ, абырой, атақ! деп сандала бередi ғой. Мен осы Ояздың үйiнен кеудеме оқ тигендей боп шығып тұрмын. Базаралы, қайран Базаралы қайда десеңшi! Лосовский арқылы бiр үмiт бола ма деп келiп ем. Қорлық хабарды естiп шықтым ғой. Ояз қолынан кетiп қапты. Тiптi Семей жандаралынан да iс өтiп корпусқа кетiптi. Өзiн әтаппен Омбыға, одан ары каторгiге қаарай алып кетiптi" деп, дiңкенi құртып тұрған жоқ па? – дедi.

Жиренше үнсiз жүдеп тұрып қалды. Ол да Базаралыны қимайды екен. Абай екеуi, бiрiне-бiрi жасаураған көз тастасты да, екi айрылысып кеттi.

Дәл осындай жүдеу көңiл күйiнде келе жатқан Абайға, бүйiр жағынан дабдырлап сөйлеп:

– Абай ғой!

– Осы Абайдың өзi ғой!

– Е, бәсе, кешеден осында деп iздемеппеек?

– Қарағым Абай, қайдасың бұ?! – десiп үн қатқандарға Абай ендi бұрылған. Қараса, Абайдың жатақ достары Дәркембай мен Дәндiбай қалбалақтап, ентелеп келiп қапты. Көп бөтен жұрт арасында iздеген Абайларын жаңа тапқан екi қарт шын қуанышты сияқты.

Абай шал достарымен ұзақ амандасып болған соң, бұл екеуiн ертiп ап, iстерiн қолма-қол жайлау үшiн сөзге кiрiспек едi. Қатар жүрiп келе жатып, Дәркембайға қарады. Оның аңсағай бойына жарасқан шапанын, қонымды тымағын ұнатты. Ералыдаға жатақтың амандығын, қазiргi күйiн, бұлардың қанша жүргенiн сұрастырып келедi. Абайдың iздеп келе жатқан адамдары бар. Ояз үйлерiнiң сыртын ала оқшауырақ бiр топ отыр екен. Өзiне керек кiсiлерi сонда екенiн алыстан аңғарды да, Абай осы топқа қарай беттедi.

Дәндiбай Дәркембайдан қартаңырақ, ашаңдау. Белi де бүгiлiңкi болатын. Ол Абай мен Дәркембайдың жүрiсiнен кейiндеңкiреп, қамшысын арқасына ұстап, соның ұзын сабына екi қолын артып, белiнiң кiрбеңi барын бiлдiрiп, жорғалай басады. Бұның түйе жүн шекпенi, ескi сеңсең тымағы бар. Ажымды мойын, иегi, селдiр сақалынан бiлiнiп тұрған. Солған ұрты, барлық кескiнi қазiргi келе жатқан түрiнде оны Дәркембайдың атшы шалы сияқты аңғартады.

Абайлар беттеп келе жатқан топ Ырғызбай адамдарының оқшауланып, оңашарақ отырған тобы екен. Бұл дөңгеленген жиынның орта тұсында қызыл күрең жүздi, бурыл сақалды Майбасар отыр. Қасындағылар Тәкежан, Ысқақ, Шұбар, Ақбердi, Ырсай сияқты Ырғызбайдың кәрi-жастары екен.

Олардың Абай көрiнбестен бұрынғы әңгiмесi осы Абай жайы едi. Бағана, төбе бидi сайларда Абайдың сөйлеген сөзi билiктi Ырғызбай баласына бермей, Бөкеншiге, Асылбекке әпергенi бұл топ арасында аса бiр мiндi, кiнәлы жұмыс боп сөйленiп отыр.

Болыстар Ырғызбайдан сайланғандықтан, "ұлық шырайы Құнанбай баласына ауды" деген лақаптардан, Майбасар көңiлiнде соңғы күндерде үлкен тоқмейiлдiк болатын. Ол iшiнен: "болыс жастар болса, төрт арыстың жиыны төбе билiктi Тобықтыға ұйғарса, ендi оны Өскембай баласы алмай, кiм алады? Бұл ортаға ондай дәреже келсе, төбе би ендiгi Ырғызбайдың үлкенi – мен болмай, кiм болады?" деген жасырын, бiрақ – құмар ойы болатын. Өз есебiнен көбiнде ұшқары, үстiрт, қыңыр жайылып жүретiн Майбасар: "осы Балқыбек сиязы менiң ырысым болар. Төбе би болғанның жолы – жөнi бөлек. Нелер қиын, қалың даулар бар. Оған билiк айтушының жол-жүлдесi өзгеше. Төрелiктiң түсiмi нағып, олқы болсын. Құдай қосса, бұл жолы үйiрлеп жылқы, қоралап қой айдап, тiзiп қайтса, одан асыл не болсын!"– дегендей ойларды ойлайтын.

Ендi бiлсе, жаңа осы топты жиып алған Тәкежан, Ысқақтар:" бiр үлкен бақ өзi оралып келiп едi. Өзiмiздiң кесiрiмiзден Ырғызбайға бұйырмай, бөтен атаға кеттi. Кетiрген Абай, Абай кетiрдi!"– дескен.

Майбасар бұл хабарды естiгенде, ызаланып, танауы қусырылып кеттi.

– Осы өзi келiп тұрған бақты басқа теуiп қай асқаны Абайдың? Асылбектi сыйласа асын берсiн, өз алдындағы малын берсiн. Ата ұлына, қажының абыройына төрт арыс ұйғарып тұрған билiктi бiзге қимай далаға қуғаны, қалай адасқаны бұ? Ағайын кеңесiне салып, ақылдасу да жоқ. Бергенде, тым құрмаса татымды қып танытып, бұлдап та берсе екен-ау! Шайқы-бұрқы дуанадай, шаша салған несi! Желге шашқаны ма, атамның абыройын! – деп кекетiп, ұрсып тоқтады.

Тәкежандар өздерi жақтырмаған хабарды қысқа қайырып айтқаны болмаса, көп үндеген жоқ.

Майбасар сөзiн қостап, Ырсай, Ақбердiлер де Абайды қыжыртып, мiнеп өтiстi.

Тәкежан Шұбарға қарап, мысқылдап сөйледi:

– Осы төбе бидi сайлағанда Абай: "жарлы-жақыбайға, жетiм-жесiрге, қарiп-қасерге жақсылық ететiн кiсi керек" деп, со бiр сөздi соншалық қазбалағаны несi? Кiсi өлiп, ысқат байлап дәуiр жүргiзгенде "қарiп-қасер, жетiм-жесiр" дегiш болушы едi жұрт. "Садақа, құшыр-пiтiрдi қарiп-қасерге бер " деушi едi. Бiздiң бұл жiгiтiмiз Балқыбектiң сиязын бiреудiң жаназасы деп бiлдi ме осы? Төрт арыстың басын қосып отырып, жаңағы Маекең айтқан шайқы-дуана болғанына намысым иттей келдi! – дедi.

Шұбар Абайды жүз көргенде" өзге аға, туысытан жолы бөлек" деп, артық бағалайтын. Бiрақ сыртта жүргенде, әсiресе Тәкежан, Майбасар сияқты Ырғызбайдың қыңыр-содырларына, бiтеу кеуделерiне кездескенде, сол Абайды ақырындап, сыртынан мысқылдап жүрудi өзiне ендi машық қылып келе жатқан. Оның қырлы келген ұзын мұрны дәл ұшында анда-санда жыбырлап тұратын әдетi бар. Қазiр сол мұрнының ұшы тағы жиi жыбырлай түсiп, мырс берiп күлiп, сұрша жiгiт әзiл айтты.

Тәкежан аға, шайқы-дуана дейсiз. Абай ағам айтқанда: құдайшылық пен мұсылманшылық жолын айтып жатқан жоқ па? О кiсi айтқанды дуана емес, ешен-пiрiң, имам-ғұламаң, қожа-молдаң да күнде айтып, көкейiңiзге сiңiрмей ме? Ендеше Балқыбек сиязында тәңiр жолын тани түссек терiс бола ма? – деп, күлiп тоқтады.

Соңғы сөздерi анық ащы мысқылдың шеберлеп айтқан нақысын танытты. Бұл отырған Ырғызбай жиыны Абайды тегiс кекетiп, тұтас күлiстi. Дәл осы кездерiне қарсы, екi шал мен Абай келе жатқанын көрiс-тi. Көп Ырғызбай Абайды жүз көргенде тайлығып, ығысатын әдеттерiмен күлкiлерiнен тез тыйылып, үндемей қалысты. Жалғыз Тәкежан Абай қасындағы кiсiлердiң жабайы ел адамы екенiн шолып өттi. Жүдеу киiм, бүкшең жүрiсi бар кедей шал Дәндiбайды алдымен болжады. Тағы да лекiте күлiп:

– Ал, ол аз болса, үлықтың қасын тастап, Абайың қарiп-қасерiн жетелеп, әне тағы келедi! – дедi.

Жұрттың көбi ендi сөз қатпай, Абайдың жақындағанын тосып отыр. Тәкежан даусын ақырындатып, тағы да мысқылдады.

– Құданың құдiретi, бiздiң Абай осы жазғытұрдан берi бiртүрлi тақуа боп кетiптi. Әлде, патшаны анау бүлiктер өлтiргеннен кейiн бұл тәубаға келдiмекен. Бүйте берсе, құлшылығын қуып, қажыға да кетер. Басына сәлде орап, зiкiр салып, бiр күнде "әпендi" боп келген Байды көрiп жүрмейiк! – дедi.

Сықылықтап, қызарып, қыстығып күлген күлкi Шұбардан, Майбасардан да байқалып едi.

Осы кезде, Абайлар жиынның қасына келдi. Екi шал Ырғызбай тобына сәлем берiп, ауыл-аймақ, мал-жанның амандығын сұрады. Бiрақ олармен түс жылытып амандасқан Ырғызбайлар болған жоқ. Үйткенi бұлардың жатақ екенi және егiнiн даулап, қыңқылдап жүретiнi отырғандардың көбiне мәлiм. Қазiр бiрiне-бiрi еш нәрсе айтпаса да, Ырғызбайлар бұл шалдардың Абайға өздерiн жетектетiп жүргенi тегiн емес деп бiлiскен.

Жиын iшiнде бүгiн көрмеген үлкендерi болса да, Абай сәлем берген жоқ. Аузында папиросы. Екi қолын жеңiл сұр шапанының сыртынан, арқасына қайырып ұстапты. Суық, сыншы жүзбен, әуелi бiраз үнсiз сызданып тұрды. Ырғызбай тобының үлкен-кiшiсiн жағалай барлап, қадала қарап, шолып шықты. Тек, сондай үнсiз тұрыстың соңынан ғана папиросын қолына алып тұрып:

– Тәкежан, Ысқақ, Шұбар! – деп, қатаң үнмен қатарлап санағандай, iрiктеп атады да, – үш болыс, үшеуiң былай оңаша шығып кетшi! Менiң сендермен сөзiм бар! – дедi. Осыны айтты да, өзi шалдарға папиросты қолымен iлгерi қарай нұсқап, шетке қарай оқшаулана берiстi.

Тәкежан мен Ысқақ семiз денелерi жай ырғалып, шабандап тұрды. Шұбар болса, ең алдымен лып етiп, сұңғақ бойымен тiк басып, Абайдың артынан шапшаң ердi.

Аз кiсi боп, дөңгеленiп отырысқан жерден-ақ Абай сөз бастады.

– Мынау Дәркембай мен Дәндiбай осы сиязға дау даулап келiп отыр. Бұлардың былтырдан берi есе ала алмай жүрген жылаулар екенiн мен жақсы бiлемiн. Осылардың көргенiн өздерiңе айтқызбай, мен айтып берсем де, ақыларын жеген кiсiлер жалтара алмайды. Бұл екеуi өз бастарының жоғын қуып кеп отырған жоқ. Исi жатақтың қырық үйiнiң сөзiн әкеп отыр. Қаладан келе жатып" "Балқыбек сиязына ортаңнан кiсi жiбер. Осы екеуiн жiбер. Сияз басында сөздерiңдi мен сендермен бiрге сөйлеймiн!" деп, осында шақырып келген менмiн. Ал бұлардың iсiн бiтiретiн сендерсiң. Осы үш болыс, үшеуiң! Қай жерге барып дау айтса да, бұлардың "есемiз соларда!" дейтiн адамы да сендер! – деп Абай, үш болысқа барлап қарап қалды.

Тәкежан Абайды жақтырмай, қыжыртып отыр екен.

– Е, "сөзi сендерде" деп, бұларыңның аулын шауып, кiсiсiн өлтiрген Тәкежан, Ысқақ бармекен? Немене, бұл екi қу көк шолақты қылқитып әкеп, маған зәулi қып отырсың? Түсiнен шошысын деп отырсың ба, сұмитып әкеп бұларыңды! – деп ұрса сөйледi.

Абай қатты сызданып қабақ түйдi. Тәкежанға үлкен ашумен, ақыра сөйлеп жiбердi.

– Өй, Тәкежан, аспай сөйле. Аяғыңды аңдап бас! Бұл кәрiлердiң сыртын сұм көрсең де, iшiнен, iсiнен сұмдық таппайсың. Сұмдық бұлармен бiрге туған жоқ. Болыстық сенiмен де бiрге туған жоқ.

– Құдай құртқан қуларыңды жоқ-жiтiк еткен мен деп пе ең ендеше!

– Сенсiң!

– Тапқан екесiң жабар жаланы!

– Сенсiң! Өзiң болмасаң атаң Өскембай, Құнанбай, Мырзатайлар! Бұлар баяғыдан суыңмен кiрiп, күлiңмен шыққандар. Сенiң тұқымыңның есiгiнде ата-анасымен малайлық, құлдықта күн кешкендер. Күшiн алып, түсiн алып, бүгiнде қартайғанда керексiз деп қағып-қуып тастаған күн қақтыларың! Жарлылық, жарым-жандығынан басқа түк жазығы жоқ. Жылаулар ағайын осылар! – деп қабағын түйдi.

Бұл арада Абайдың ызалы долылықпен құшырланған ойына қайраулы қара балта, кек балтасы келдi. Ең әдiл өкiмдей, тағы да бiр еске алынып, бұның зығырын қайната түстi, тағы да қатты үнге басты.

– Қыңыратқымай, түзу сөйлес. Дәл осы Балқыбек жиынының үстiнде ақы адал малын түп-түгел алдарына салыңдар! Саласыңдар және! Осы отырған Құнанбай баласы, үш болыс, мынау төрт арыс жиынында масқара болмаймын десең қазiр кiрiсiңдер! Бұлардың ақысы өздерiңде де бар. Қол астарыңа қараған өзгелерде де бар. Тапжылмай отырып, осыны орындайсыңдар. Болмаса, дәл осы орыннан тұра бере, iске кiрiсем! Бер қазiр жауабыңды! – дедi.

Абайдың ендiгi сөзi Тәкежанға ерiксiз ой салатындай боп, тоқыратып тастады. "Орыннан тұра бере, iске кiрiсем" дегенi – "ұлыққа, Оязға барып айтамын" дегенi. Бұл Тәкежанның жүрегiн су еткiздi. Ол үндемей қалған едi. Ысқақ та әлi үн қатпай, Абайға тiктеп қарай алмай отыр. Жатақтан алынып, Ақымбет аулына барған жетi аттың дауы, бағана Дәркембай көрген жерде-ақ Ысқақтың көңiлiнен кетпей отырған. Ол туыс iшiнде Тәкежанмен үнемi ыңғайлас жүргенмен, Абайды сыйласа да, қорықса да, өз қасында әрдайым үлкен ұлықтай көретiн. Бұған қарағанда, Абайға әр кезде оңай жауаптасып, сөзi өтiмдi келетiн – Шұбар. Ысқақ ендiгi дәменi содан күтiп, Шұбарға қарады.

Абай мен Тәкежан түс шайысып қалғанда, Шұбар өзi қатыспай қалуды қисынды таппады. Бiрақ сөзiн Абайға қарап айтпай, Дәркембайға бет бұрып сөйледi.

– Жә, ағайын, сендердiң, өз ауыздарыңмен айтатын арыздарың бар ма? Не тiлеп, не даулап келдiң? Сөз алды басталды ғой, ендiгiсiн өздерiң айтып көршi, кәнi! – дедi. Жәй, сабырлы, бейбiт адам үнi.

Дәркембай сөзi тiзбегiмен көмейiнде тұрғандай, сай екен. Қатқыл, батыл үнмен сапылдап сөйлеп кеттi.

– Бiз пәле қуып, дау қуайын деген жандар емеспiз, шырақтарым. Оны қуар дәмем кәнi, дәрменiм кәнi? Байды арқаланып, кiсiнiң артығын сұрап алайын деп те жүргенiм жоқ. Ақы адал малымды iздеп келдiм. Өзiм ғана емес, көбiмнiң көлдей тiлегiн әкеп отырмын. Екi түрлi дауым бар. Қырық үйлiнiң екi есе боп кеткен есесi бар. Әуелгi сөзiм: былтыр пiсiп тұрған бес жер егiнiмдi мынау Тәкежан, Майбасар және шырағым Шұбар, өз аулыңның, анау Сүгiр аулының жылқылары күздi күнi жеп кеттi. Ақ-еспе, Сар-жырық, Тақыр-тұма, Қашамада ауылдарың отырғанда, кезегiмен төрт түндей түсiп, тып-типыл құртып кеттi. Соны былтыр жоқтап ем, биыл жығылған үстiне жұдырық деп, көктемде жаңа қылтанақтап келе жатқан тағы бес жер егiнiмдi, сол жаңағы ауылдар тағы таптап, қара топырағын шығарып кеттi. Бiзге дән орнына, шаң қаптырып кетiстi. Көкке ұлытып кеттiң, ағайын! Сол бiр сөзiм. Екiншiм мынау: – Ысқақ шырағым, сенiң Қызыл-мола болысына қараған, қан құйлы ұрының аулы – Ақымбет аулы бар. Жетi бiрдей атымды алып барып, көрiнеу көзiн жоғалтты. Осы екi шал қуа бардық. Сорғалаған қан, сойқақтаған iз дегендей, ант амансыз, жан күмәнсыз, жалтартпай отырып, ұрылардың мойнына салдық, бiрақ араға хат жүрдi. Сыбыр-сыпсың, сәлем-сұмдық жүрдi. Шығарып берген ұры қасымнан табылды. Соны қимады ма, жә болмаса, Ысқақ өзiң, қол астына қараған Ақымбет аулының сөзiне бұрын сендiң бе? Жетi бiрдей атымнан жетi лақ алмастан, ұлардай шулап, тағы қалдым. Абайға айтпай, кiмге айтам? Есемдi әперер жиын болса, мұңымды шақпай, жоғымды қумай, қайтiп қалам? Менiң сөзiм осы-ақ болыстарым! – деп, Дәркембай сөзiн аяқтады.

Тәкежанның iшiнде Дәркембай сөзiнiң тұсында, неше рет толқып келген ыза мен томырық ашу бар едi. Бiрнеше рет қозғала түсiп, Дәркембайға қабақ түйе қарады. Ақырып, ұрыспақ болған адамдай, оңтайланып та көрiп едi. Бiрақ алғашқы қақтығыста Абайдан тайлығып қапты. Қайнаған ашуын сыртқа шығара алмады.

Дәркембай дауынан соң, жиын бiраз үнсiз отырып едi. Аз уақытта Шұбар ептiлiкке салды. Ол бұл сөз ұлыққа жетсе де, билер алдына барса да, осы отырған Құнанбайдың үш болыс баласына абырой әпермей, жаманат келтiретiнiн тез аңғарды. Әсiресе, Абайды тыйып тоқтату қолдан келместей. Шұбардың ептiлiгi ендi үлкен сөздi жайлап бiтiру, зәрсiз тарқату жөнiнен байқалды. Ол Дәркембай, Дәндiбайға көптен бергi сырлас, мұңдас кiсiше жабыса сөйлеп, жылы жүзбен жан тартты. Сөзiне күлкi аралас, жылылық кiргiздi.

– Сүйтiп, екi кәрi, жайларыңды аңғарсам, бүгiн есе берер түрiң жоқ. Өздерiң менiң болысымның қазағысың. Сыртпен даулассаң, сөзiңдi өзiм қуатын қарашым екесiң, бүгiнде, бiрақ, қарашы десем де, жуандап тұрсың, – деп күлiп алды. Бiр жағында жүйрiк жоқшың Абай ағам отыр. Оның ар жағында, былай тартса Оязы, былай тартса төбе биi. Сонымен, сен екеуiң қырық үйлiнiң iшiнде, "ең жолы болғыш, ақжолтай шалдар болдың ба!" деп отырмын. Түбiнде құдайға қараған мақұл! – деп, Тәкежан мен Ысқаққа көз тастады. Бұлардың ақысын өзiмiз де жемейiк, өзгеге де жегiзбейiк, туысқандар! Сөз аяғы сол болсын. Тек қазiр осы арада Абай ағам кесiгiн айтсын да, тыным, тыныштығын тапқызайық бұл сөздiң! – дедi.

Мынау сөз, мына билiктi неше қырға төңкерiп және туралап алып шыққан Шұбар, Абайға жүйрiк көрiндi. Iшiнен: "Тәкежан, Ысқақтан мынау сонағұрлым зерек екен. Мынаның алды бар-ау! Тек қайда барар екен!"– деген болжалын шеше алмай, ойланып қалған.

Дәндiбай өзi дауға араласпаса да, Шұбардың жаңағы сөзi Тәкежанды көндiрiп, бұларды ырзалап Абайды тоқтатып және Құнанбай баласының абыройын арашалап жатқан епшiл сөз екенiн әбден аңғарды. Ендi тоқтамастан басын изеп, әлдененi құптағандай боп отыр едi. Бiраз ыңырана түсiп:

– Е-е! Сөз жүйесiн тапса, мал иесiн табады-дағы. Олай болса, соқырдың тiлегенi екi көзi, төреңе құлдық, шырағым. Дегенiң болсын! – дедi.

– Айтсын, айтсын! Шұбар барды айтты, кесiктi Абай ағам айтсын! Тұрдық, болдық сонымен! – деп Ысқақ та тез көне кеттi.

Екi iнiсi, екi болыс ұйғарған соң, Тәкежан да ендi жалтарып, дауласуды құп көрген жоқ. О да, сазарған бойында үндемей отырып, Абайдың кесiгiн тосты. Ақыры, бар жиын Абайдың өз аузына қараған едi. Ол сөздi қысқа қайырып, тура кесiктi айтты.

Абай билiгi бойынша жатақ былтырғы мен биылғы егiнi үшiн бiр жер егiнге екi қарадан, жиырма қара алатын болды. Биылғы жетi жылқы үшiн, басына қосақ, соңына тiркеумен он "тоқ" алатын болды. "Тоқ" бұл елдiң кесiктерiнде не жақсы ат, не құлынды бие, не бұзаулы сиыр болады. Егiннiң жиырма қарасын да, әуелде жиырма қара деп, бiр атаса, кейiн Абай анықтап жиырма "бестi" деп, "қақ" деп кестi. Абай кесiгiне екi шал қуанғаннан үн қата алмай, тек iштерiнен ғана сыйынғандай. "Я сәт, әумин! Айтқаның ақ болсын!"– десiп отырған.

Үш болысқа бұл кесiк өрескел тәрiзденгенмен, олар амалсыз, титығы құрып, үнсiз қалды. Бiр берген соң билiкке дауласу, келiсiмдi қайта бұзу болады. Оған Абай ендi қайтып ырық бередi деп, Тәкежан да, Шұбар да үмiт қыла алмайды. Абай бұлардың кесiктi ауырлап отырғанын аңғарса да, елеген жоқ. Тағы да ешқайсысына шырай бермей, түйiлiп отырып, соңғы сөзiн айтты.

– Бұл билiк айтылды. Ол бiр кезең. Ал iс болуы, мына екi өлермен шалдың қолына мал тиюi тағы бiр кезең. Билiктi iштерiңнен ауырлап, сырттарыңнан шала дүмбiлез көнгенсiп отырсыңдар. "Күн iлгерi көрермiз!" деп отырғандарың болар. Кесiгiм кесiк болатын болса, сол жаңағы отыз қара, дәл үш күн iшiнде, мынау екi шалдың алдына, "тоғы – тоқтай", "қағы – қақтай", төрт аяғынан басқан мал болып, айнымай түсетiн болсын. Үшеуiң де болыссың. Ақымбет аулы – бiрiңнен, Сүгiр, Майбасар – бiрiңнен, ал өз малдарың – өздерiңнен жалтарып кететiн қиын мүлiк емес. Қазiр атшабарларыңды менiң көзiмше жан-жаққа шаптырыңдар. Дәл үш күн iшiнде малын түгелдеп тұрып, тiзiп тұрып берiңдер! Соны берiп тұрған жерлерiңде, iстiң басы-қасында мен өзiм болам. Оған шектi мынау екеуi осы арадан тапжылмайды. Сөз бiтсе, мiнi осымен бiтедi. Ұқтың ба тегiс? – деп, тағы да байлауын берiк түйiп тоқтады.

– Ұқтық, ұқтық! – деген сөздердi болыстар аузынан Абай қадала тосып отырып, ықтиярсыз тартып алғандай болды. Содан соң папиросын тартып, шалдарын ертiп ап, жүрiп кеттi. Осыдан үш күн өткен соң, Абайдың айтқанындай он "тоқ", пәлен "қақ" деп өлшенетiн бестiге барабар мал бастары тегiс түгелдендi. Дәркембай мен Дәндiбайдың алдына анық отыз қара түстi. Екi шал қуаныштарын қойындарына сыйғыза алмай, қайта-қайта тамсанып, тамашалай бередi.

– Жатақ сорлы қандай қуанар екен.

– Мал төлеуi емес. Мынау қалыңмал да емес! Тiптi ердiң құны болмады ма?

– Жатақ жатақ болғалы қолы есеге бүйтiп жетiп көрiп пе едi? Жетем деп ойлап па едi?

– Айналайын, Абай-ай!

– Тек алдыңнан бағың ашылсын! – деседi.

Мал түгелденiп болғанын Абай келiп көрдi. Бұларды ендi жөнелткелi тұрған жерде тағы бiр күдiк туды.

Оны сездiрген сақ, қырағы Дәндiбай. Кiшкене жыпылық көздерiн жиi қағып, сықсия күле тұрып, Дәндiбай сөйледi:

– Абайжан! Әперуiн әпердiң. Қыруар малды алдыма салдың. "Жатақтың бiр қызы емес, бес қызының қалың малы " десем обал емес. Бiрақ көкейiмде бiр күдiгiм, уайымым тағы тұр. Сонау бауырға қарай екi шал, мына қыруар малмен бара жатқанымызда Тобықтының ба, Найман-керейдiң бе ұрысы екеумiздi екi жерге қылжитып, тағы тартып әкете ме деп тұрмын! – деген.

Дәндiбайдан гөрi тәуекелi мол, әлi де көкiрегi зор Дәркембай:

– Е, қойшы, су жүректене бермей! Кiм аңдып тұр дейсiң? Ел iшi емес пе! Жүргiншiлер болар, iлесiп кетемiз! – деп едi.

Абай осы малдың жатаққа түгел жетуiне бұл күндерде өзi де iштей асығып, үлкен жұбаныш етiп қарайтын.

– Жоқ, Дәркембай, осы Дәндекең дұрыс айтады. Ел арасы қашық. Сырт пен бауыр аралығы елсiз. Мен Дәндiбайдың қаупiн дұрыс көрем. Қой, олай болса, қастарыңда тым құрса бiр сергек жас жiгiт болсын! – деп, өзiнiң маңында жүрген Баймағамбеттi шақырып алды.

– Баймағамбет! Сенi мен жол жүргiзгелi тұрмын. Қазiр, мынау екi кәрiңмен бiрге, осылардың малын айдасып, Байқошқардағы бiздiң ауылға бар. Содан кейiн астыңа атыңды мықтап сайлап ал да, осы малдарын айдасып отырып, Ералыға, жатаққа өз көзiңмен амандап апарып, түгел табыс етiп қайт. Әйгерiмге сәлем айт, мынау екi ақсақалды күтiп, сыйлап жөнелтсiн. Және сандықта жатқан алтыатар бар, саған соны берсiн. Ал, қарттар! Ел-жұртыңа сәлем айт! – дедi. Кәрi достарын осымен аттадырды.

Дәл осы кезде, сонадай бiр шетте Тәкежан бөгде бiр кеңесте болатын. Оның қазiр қасында отырған адамдары, Бауыр елiне мәлiм, атақты екi ұры – Серiкбай мен Тұрсын. Бұл екеуiнiң жастары құрбылас, денелерi де кескен теректей, тұтас балғын – бiр бiтiмдес. Өздерi әрi жас, әрi тынымсыз жатпас, анық сойқанды ұрылар болатын. Сондай болуына, бiр жағынан осы Тәкежанның өзi де себеп едi. Екi ұрыны да алыстан шыжымдап, өзi сақтайтын. Бауырдан қыстау берiп, сол жаққа орнықтырған да өзi. Ендi осы екеуiн оңаша алып, Тәкежан жаңа ғана малын әкетiп бара жатқан Дәркембайларды нұсқаған.

Екi ұрысын сiлейте боқтап алып:

– Екi ит, мынау сұм жатақта кегiм кетiп барады. Сол кегiмдi сен екеуiң жоқтап әпермесең, жау қуғанда жалғыз қазық ұрсын, екi сүмелек! – деген.

Тұрсын сөзiн салмақтап, тiлiн шайнап сөйлейтiн және тәйтiк сөздi, қылжақпас.

– Уай! Тәк-к-к-е-жанай, қолым-д-ды ғана босатшы. Әк-к-еңнiң... Жатақты ма? – деп, қазiр-ақ бiр кердi бастағысы келдi.

Серiкбай бұл жатақпен осы жолда даулы болған. Мойнында айыбы да бар. Сондықтан асыққысы келмедi. Ол арам ойлайтын, тақыс едi.

Әзiр емес, қыстың бiр бес бораны жалынсын деп тақыс есеп сездiрдi. Тәкежан осыны құптады. Екi сойқан ұрымен ұғысып тарасқан-ды.

Балқыбек сиязында болыс, би болмаса да, Абайдың қызу араласқан iсi жатақ iсi болды. Ендi өз мiндетi жоқ. Ел мен ел арасының даулары, тартыс арбасулары, бақталас, бәсекелерi қандай екенiн көрмек. Бiр жағы ұлық, бiр жағы төбе би алдында сол күйлер қалай жүрiп, қалай бiтiп-тынып жатқанын бiлмекке Абай бiраз күн аялдап қалды.

Осы орайда, көлденең ағайынның ендiгi бiр үлкен жұмысы басталды.

Бұл – сияздағы аса бiр даулы жұмыс. Ол қалың Керей мен Найман арасындағы, биылғы өткен қыстан берi ұлы дүбiр, үлкен тартыс боп келген "Салиқа-қыз-дауы".

Қожагелдi Керейдiң жетiп отырған қызы Салиқа Түкi Сыбанның жесiрi едi. Былтырғы жыл соның атастырған күйеуi, тең тұсы өлгенде, ендi қызды жесiр деп, Сыбан қайнағаға қаратқан. Ол қайнаға жасы алпысқа келген, қос қатыны бар адам. Қалыңмал түгел берiлiп қойған. Отауын тiгiп, жасауын жасап отырған қызды, қарт күйеуi үшiншi қатын етiп алмаққа тақайды. Сонда өжет, өр көкiрек қыз елiнiң барлық Қожагелдi, Шақантай iшiндегi үлкендерiне хатпен, сәлеммен арыз етедi. "Сүйегiңдi қорлама, басында ырқыңа көндiм, елiм. Жас басымнан бағымды байлама. Әкемнен де жасы үлкен шалға көп қатынның бiрi қып берме!" дейдi. Қыздың зары халыққа жетедi. Керейдiң ер азаматы, жас-желеңi: "қыз қорлыққа түспесiн" деп, көп қызынады. Кәрi ақын қобыз бен домбыраға қосып:"Салиқа қыздың туған елiне айтқан арызы" деп, аса бiр мұңды жырмен арман ағытады. Аз күн iшiнде сол Салиқа шерi Керейдiң кәрi-жасы түгел айтатын ән боп тарайды. Қой шетiнде күзетшi, ат үстiнде жылқышы, ойын-сауықта, той-топырда қыз-келiн, жiгiт-желең, балаға шейiн айтатын болады. Мұңды қыз Керейдiң iшiндегi Шақантайдан өзiнiң тең тұсын, құштарын табады. Сүйтiп, Керей" қызды жылатпаймыз" деп, бұрынғы құдалықты ендi амалсыз бұзбаққа бекiнедi.

Бiрақ осы хабар қыздың қайнына жетiсiмен, неше саққа құбылады. "Жуандық, елемеушiлiк, әруақ аттау, Сыбан-найманды қор етiп, жермен-жексен ету!"– деген неше түрлi намысты шабақтаған, зәрлi кекшiл тiлге ауысады. Аяғы ұзаққа бармайды. Бiрер-ақ жол елшi ауысады да, үлкен жаулық жон көрсетедi.

Содан берi қар кетiп, көк шығысымен Сыбан мен Керей бiрiнен бiрi кезек барымта алысады. Неше рет қалың қол боп аттанысып, ендi шабысарман боп отыр. Соққыға жығылған, өлiмшi жаралы болған, қалжа жеп жатқан екi жақтың азаматы бұл күнде елуге тарта бар деседi. Қазiр де осы сияз болып жатқан күннiң өзiнде Қожагелдi мен Шақантай iшiнде тыным жоқ. Түкi-сыбан, арғы Найман болса, оның да жылқысына күнде қиқу араласқан. Гулетiп найза қағып, шаба тартып, Керей барымташылары да тыным тапқызып тұрған жоқ.

Балқыбек сиязы шақырылғанда Қарқаралы, Семейдiң екi Оязы өздерi келiп, бас қосқанда үлкен, тығыз ұланғайыр, пәлелi iс, осы Салиқа қыз дауы болған. Пәлеге батқан жұрттың саны көп. Қазiр сияз басына келген Найман-сыбан кiсiлерi, Керей адамдары бұнда да дүрдараз. Екi жағы өздi-өз Ояздарына Балқыбек басында да арыз тоғытады. Жалған куәлiк берiп, жан-иманын, ант-аманын айтысып жатқан. Төрт арыс жиынында Найман-керей араздығы қатты болу себебiнен арадағы Тобықтыға абыройдың оралуы оңай болған.

Абай Асылбекке әперетiн төбе билiктiң төркiнiнде, арғы астарында осындай көп қатпарлар жатыр едi. Екi арыстың бiрiне бiрi қимай қызғанып, қырқысар дәрежесiн Тобықты өз өнерiмен алмаған. Оны Майбасар, Тәкежандар:"Арғын аға болғандықтан емiн-еркiн, дау-дамайсыз сыбағамызға алдық" десе, "би Өскенбай, қажы Құнанбай атына, абыройына жығылғаннан ел келесi өзi сыйлады" десе оның бәрi бос мақтан. Ырғызбай iшiнiң дағдылы ұр-көппелiгi болатын.

Екi жақтың арбасып, қабақ торысқан болыстары "бұл билiктi кiм айтады?" дегенге келгенде, ненi тiлерiн бiле алмай жүрген-дi. Ояздарға "өздерiң айтып, шешiп бер" деген де арыз болған. Бiрақ ұлықтар бұдан бас тартқан. Ал, төбе биге, Асылбекке беруге, Керей қарсы. Бұны "Сыбанның күйеуi!" деп, "қанды мойын, дұшпан аулымның бiрi – Ақтайлақтың күйеуi деп, Керей "тiретей" билер алдынан қашып отыр. Ояздармен ақылдасқанда Асылбек өзi де "ағайынның жаласына қалам" деп, момындықпен бас тартқан. Бұл жөнiнде Асылбекке Күнтудай туысы, Дүтбайдай тiлеулес жақындары үлкен кiнә тағып, сын айтқан. "Билiгiн айтып, бiлем деп олжа алатын кiсi едiң. Алдыңа өзi кеп тұрған мол дәулет. Бекерге тартыншақтық еттiң!"– десетiн.

Дәл осы кезде, Сыбан мен Керей ортасында Абайдың әдiлдiгi, турашылдығы жөнiнде айтылған лақап, қошемет сөздер көп тарады. Екi нәрсе, Абай iстеген екi жұмыс бұған айғақ есептi, тiрек болды. Бiр сөзде жұрт: "Құнанбай балалары төбе билiктi өзiмiзге бер деп қанша жабысса да Абай қарамапты. Ағайын тiлiне азбапты. Жұртқа адалдығымен пайда келтiрсiн деп, алыс ата баласына төбе билiктi өз туыстарынан тартып алып берiптi" деседi. Екiншi лақап, дәл соңғы бiрер күн iшiнде тарады: "жатаққа өзi жоқшы бопты. Өзi би де боп кесiк айтыпты. Отыз қара малды, өзiнiң болыс болып отырған жуан ағайындарынан бақыртып отырып, тағы тартып әперiптi. Тегiнде, алдына арызбен, даумен барған кiсi осы жiгiттен әдiлет табатын сияқты. Жақынға бұрмайды. Қайта жүгiнiске келген екеудiң бiрi өзiнiң жақыны болса, билiгiнiң салмағын соның үстiне қатты қып, ауыр қып салады. Бүкiл қазақ халқының қамы дегендi көп айтатын жiгiт осы. Қамқорлық етiп, қамқорлық жеп айтады" деседi.

Осымен қатар, Найман-сыбанға, Керей-уақтың болыс, билерiне бекем жетiп жатқан сөз тағы бар. "Абайды Семейдiң бар ұлығы бiледi. Елге шыққаны сыйлас, тiлiн алады", дейдi. "Сүйтiп, бұл күнде Құнанбай Құнанбай емес. Кешегi бiр күнде Құнанбай деген айбынды ат болғанмен, қазiр ол тек тiрi әруақ. Болыс болып жүрген өрен-жарандары болса, оның көбi де ел алдына түскен, көптен бойы өскен, озық адамдар емес. Тәкежан, Ысқақ дегендерi бұрынғы ата абыройын бүгiн кертiп жеп жүрген, тоны сұлу тұғырлар. Ендi кiсiлiк бар Тобықты iшiнде бiреуде болса, осы Абайда. Болыс болған өзгелерiнен, жай бетiмен бейбiт жүрген Абай – адам да, азамат та!" деседi.

Осылай басталған сөздер Керей мен Найман тiккен үйлерде, дөңгелек жиындарда бiрер күн қайта-қайта еселеп көп сөйлендi. Сол сөздердiң бiр ұшығын ұстап, Жұмақан Лосовскийге де кiрiп шыққан. Тойсары Қарқаралының Оязына да ақыл салып, айта барған.

Ойында дәнеңе жоқ, тек Асылбектiң төбе билiгiн тамашалап, Жиренше, Оразбайлардың Керей-найман билерiмен тiзелесiп, қағысқанын тыңдап жүрген Абай бiр күн түсте Ояздан шақырту алды. Барса, төбе би Асылбек те сонда. Қарқаралының Оязы да Лосовскийдiң қасында екен.

Осы бiр жолғы қысқа кездесуде ұлықтар мен Асылбек Абайға Керей-найманның тiлегiн, талабын айтты. "Ара ағайын елдiң ара биi боп, мынау үлкен пәленi тоқтатуға себепшi бол!" дедi. Абай, бұл тiлек ұлықтардың өзiнен шыққан сөз емес, Керей мен Найманның көбiнен шыққан сөз екенiн бiлмекшi едi. Асылбек: осыны өтiнiп отырған бұл орын емес. Бiр жағы Жұмақан, бiр жағы Тойсары екеуi де маған келдi. Сенi осыған көндiрiп бер, ағайын жарасын емдеуге шақырамыз. Қандай билiк айтса да тоқыраймыз деп кеттi, – дедi.

Осы хабарды естiген соң Абай көпке созбай, өзiнiң Керей-найман арасына билiк айтуға көнгенiн, әзiрлiгiн бiлдiрдi.

Ояздар билiктi Абай айтатын болғанына дұрыс қарасты. Бұны билiкке белгiлеумен қатар Қарқаралының Оязы Синицын, қыз атынан түскен екi арызды көрсеттi. Абай арабша жазылған арызды ұлық үйiнде отырып оқыды. Бiрақ, Оязға да, Асылбекке де қыз арызы турасындағы өз көңiлiн аңғартқан жоқ.

Сол күнi Абай, екi жақтан үш-үштен, алты ғана кiсi шақырып алды. Бiраз әңгiмеде аужай түйiстi. Абаймен бұл жолы кездескен Найман кiсiлерi Жұмақан, Барақ төре, Тәңiрбердi болатын. Керейден – Тойсары мен Бегеш, Тышқанбай. Осы аз адамдардың сөзiне Абай Жиренше мен Оразбайды ерте келдi. Керей-найман адамдарына Абайдың бұл жолғы сөзi бiр жайдан өтiлу.

– Жә, екi туысқан, сөзiм ем болып, ел тыныштығы табылатын болса одан аянар, iркер күшiм де, ниетiм де болмас. Бiлiмiм жетпей қалса, бабыңды таппасам, қолымнан келмеген болса, оны кешiрiм етерсiң. Бiрақ аңғарып, түйiп байқасам, бұл сөз жесiр дауынан басталғанмен, ұланғайыр iс боп, қат-қабаттап кетiптi. Екi ел арасында көптен жүрген барымта, ұрыс-қағыс бар. Шабуыл-шандуылға жеткен үлкен түйiндер бар. Бұл күнде талай ердiң құнына тақау ақы, мүлiк сөзi бар. Осының бәрiне билiк айтатын адам көп отырып, көп тергеп, қалың сөзге қапысыз кiру керек. Бұған бiр кiсiнiң уақыты да, шама-шарқы да жететiн емес. Бiр кiтаптан оқыған нақылым бар едi: "жалғыз ақыл жақсы, бiрақ екеу болса бекем болар " деген! – деп, Абай бiраз тоқталып қалды. Келтiрген мысалы орыс халқының мақалы едi. Тоқтағаны – даулы елдердiң аңысын аңдымақ болатын. Суық қабақ Жұмақан сыр бермейдi. Тойсары да Абай сөзiнiң артын тосып отыр.

– Сiздерден өтiлiп алайын деп отырмын. Жаңағыдай көп iске, көп көзге адамның мұршасы жетпейтiн болған соң, көмекке кiсi алайын деп ем. Осы дауды тексерiсуге өз қасыма көмекшi би етiп мынау Жиренше мен Оразбайды алғалы отырмын. Соған жауабыңды бiлсем деймiн, туысқандар! – деп, сөзiн бiтiрдi.

Керей-Найман бұл отырыста Абай тiлеген жауаптарын тез айтып, келте қайырысты. Жұмақан да, Тойсары да қасындағы кiсiлерiне сөз салмай-ақ:

– Дегенiң болсын!

– Ал! Көмегiңе кiмдi аламын десең өз еркiң! – дестi.

Тек алғашқы сөзге тоқырасып, тарасар жерде ғана Сыбанның төресi – алып денелi үлкен қызыл күрең жүздi, бурыл тартқан қаба сақалы бар Барақ төре, Абайға үлкен отты көзiн қырындай тастап отырып, соңғы бiр тiлек айтты.

– Абай шырақ! Екi ағайының сенiң алдыңа сөз тастады. Сөз ғана емес, сенiң басыңа да сын тастады. Тобықтыны ара ағайыным дедi. Бүлiнгендi тiлемес, бiрлiгiмдi тiлер деп бiр таңдаса, әдiлетi, ақтығы бар деп, дәл сенiң қара басыңды тағы тiледi. Түптiң түбiнде тергеу көмегiңе екеудi аларсың, немесе тағы әлденешеудi аларсың. Бiрақ, "түгел сөздiң түбi бiр, түп атасы Майқы би" дептi ғой баяғыда. Түбiнде қыл мойынның келеге түсер, кесер сөзiн бiр өз аузыңнан, өзiңнен ғана күтемiз! – дедi.

Жұмақан үндемей, құптағанын бiлдiрiп, сәл бас изеп едi. Тойсары басқарақ айтты:

– Барақ мырза өз мүддесiн айтты ғой. Көлденеңдер кебiм жоқ. Бергенiм берген. Шыжыммен ұш, шырғамен қон.деп неғылам! Түйiн-төрелiктi тек сонау төбеден тосар ғана жайым бар! – дедi.

Қырбай елдердiң қырқылжың билерi әзiр үн қоса алмайтынын сәл сездiргенмен, бұл арада жарыла кетiп жатқан шалғайлық жоқ.

Абай үндемей ғана, екi жағына салқын жүзбен бiр рет бас изедi де, бұл кездесудi осымен аяқтатты. Ара би әуелде аз сөздi, көп сабырлы болмақ жөн. Сыр ұшығын сөз шығарады. Жарым сөзден жай түйем деп жорамалға, тұспалға көп түсетiн сөзқуарлар, пәлеқорлар екi елде де аз емес. Абай соны ойлаған сайын, дәл өзiнiң билiгiне шейiн тергеу сөздiң барлығын аңдап жүргiзбек. Өзгелердi көп сөйлетiп, өзi аз сөйлеудi ниет еткен. Сол оймен жаңағы аз жарықшағы бар екi сөздiң екеуiне де: " бiрiңдiкiн алдым, бiрiңдiкiн қойдым" дегендi бiлдiрген жоқ.

Оразбай мен Жиреншенi ендi iске қосатын боп оңашалағанда, Жиренше өзiнiң байқағыш, шалымпаз ойымен жаңағы сөздер туралы бiр болжау айтып қалды.

– Аужайды әзiр түюге алыс қой. Бiрақ Керей сөзiн мырзалықпен бергенде, Барақ бағып беретiн тәрiздi-ау деген едi.

Абай бұл жайды өзi де осылай топшылағанмен, Жиреншелерге де iшiн ашқан жоқ. Оның орайына екеуiне де, дәл осы жерде, тезiнен iске кiрiсудiң жөнiн айтты. Бiреуiн Керейге, бiреуiн Найманға қазiрден тергеуге қосатын болды. Абай бұл екеуiне де жаңа өзi ойлаған тәсiлдi айтты.

– Сұрамақ пен бiлмек бар. Әр барымта, шабуылда алынған мүлiк, соққыға жығылған жiгiт көп. Талай нәрсенi тергеп, талайды бiлiп келулерiң керек. Бiрақ болған бар да, бұлдыр бар. Шынға өтiрiк қосып, аламыштап айтатын, араздық мiнезi бар. Осындайдың бiрiнде өздерiң "мынау жақсы, мынау жаман, мынау шын, мынау жалған" дегендi жарыққа салып айтпаңдар. Iшке түйiңдер. Әсiресе шырай берiп, уәде берме. Оның арты мойныңа алған қарыз есептi. Сендерге қарыз болған – маған да мiндет артады. Онан соңғы бiр қолқам бар. Екеуiңе анық серттесiп айтар сөзiм: жең үшiнен жалғасып, дүниеге сатылып жүрмеңдер. Екеуiңдi дос бiлейiн және шын тiлейiн, қанатым болыңдар. Бiрақ әдiл-ақтық жолына бастап ұшатын қанатым болыңдар! – деген.

Қыз дауының сыртындағы көп пәленiң барлығын Кожагелдi, Шақантай iшiнен толық бiлудi және бар бiлгенiн Абайға түгел хабарлап тұруды Оразбайға тапсырды. Түкi-сыбан iшiн ақтара қарап, аудара тексерудi Жиреншеге бердi. Олар ең әуелi осы Балқыбек-сиязына келген Керей-найман адамдарын түгел адақтап шықпақ, даугердi, куәны де осы жиыннан тауып, көп тексерудi осында аяқтауға болатынын айтысты. Бiрақ үшеуiнiң тағы бiр ақыл қосып байласқаны: "екi жақ өз бетiмен шалқайысып, тек бiрiн-бiрi жалалап, шынға ойыспайтын болса, онда Оразбай мен Жиренше Керей мен Сыбанның кей жерлерiне өздерi суыт жүрiп, барып қайтыспақ болды.

Осымен Салиқа қыз дауының бiр жұмаға созылған күндiз-түнгi тергеуi басталып кеттi. Тергеу үш жерде жүрiп жатты. Оқта-текте ғана, көбiнше түн жарымында, күнi бойғы бiлгендерi, тапқан-тергендерi туралы Абай Жиреншелермен қысқа уақытқа бас қосып айрылысады.

Абайдың өзi қолына алып тергегенi қыз аулының сөз иесi – қарт Қалдыбай мен қыздың әмеңгерi – шал Сабатар. Бұлар арасында болған ескiдегi құдалық, киiт iлу, қалыңмал жөнiндегi ауыс-күйiстердi Абай асықпай отырып, анықтап бiлген. Қалыңмалдың орайына жасап отырған жабдық-жасауды Қалдыбайға түгел санатып, хатқа түсiрiп алды. Абайдың әзiрге аңғаруынша, Салиқаның қалыңмалы бұл өңiрдегi ең мол қалыңмалдың бiрi екен. Қыздың алғашқы атастырған күйеуi Бәйгөбек iшiнде ескi шаңырақта отырған жалғыз бала болады. Оның жесiрi үшiн қалың көп берiледi. Кейiн, атастырған күйеуi өлiп, қыз шалға қарайтын болған соң, бата бұзылмасын деп, Сабатардың тiлегiне емексiнген Қалдыбай: "қызым теңiне бармай, кемдiкке кететiн болды", дептi. Сабатардың өзiнен тағы да жарым қыздың қалыңмалын алыпты. Абай дәл осы жайға айрықша қадалып, кейiнгi кезде не алғанын түгел бiлдi. Рас, алған малға орай, көп ұлдың ортасындағы жалғыз қыз және жасы жетiп отырған ерке қызды әкесi ырзалап жөнелтем деп, басына көтерген сегiз қанат ақ үйден басқа жабдықты да мол қамдапты. Қыз жасауы жиырма бестен екен. Бас жақсысы Қоқан керуенiнен алған жүз қойлық жiбек кiлемнен басталса, содан ары, iшiк жиырма бес, сырмақ сандық жиырма бестен. Ең аяғы көйлек-көншек, дастарқан-тостағанға шейiн соншалық. Биiк сүйек төсектегi шағи дүриялаған көмкерулер де сол дөңгелек бiр санмен жиырма бестен жасалыпты.

Бiрақ бұл мүлiк қазiр Керей қолында. Малы болса алып қойылған. Қызы және айниды. Сыбан-найманды әсiресе ашындыратын – бұл қызға берiлген малдың молдығы. Пәле басы осындай көп мүлiк дауы болғандықтан, кейiн содан туған барымта шабуылдың айдап қуған жылқысы да аз болыспайды. Қай жағы болса да, есем кетпесiн деген егеспен егер қыла тиiскен. Қарулы жiгiт, жырынды жортуылшы, "ер-батыр" атанған найзагер ұры барымташылар тыным таппай ды. Қара сойыл мықтысы, қарапайым жiгiттерден де бұл пәлеге құлшына кiрiскендер аз болмаған. Даудың бiр түйiнi осы құдалық айналасында болғандықтан, Абай алғашқы тергеуiнде Керей-сыбанды кезекпен алдына алғызып отырды. Барлық аңыстарын түгел аңдап бiр шықты. Соның артынан, ендi даудың тап ортасында тұрған қыздың басында не бар? Екiншi кезекте Абайдың бiлмегi соның жайы.

Салиқа қыз арызын өз қолымен әкелiп, Қарқаралының Оязына кiргеннен берi, осы Балқыбек басында болатын. Ендi Абай, Ербол мен Көкпайды аттандырып, өзi жатқан Оспан үйiне сол Салиқа қызды жақындарымен бiрге алғызды.

Басында кәмшат бөркi бар, құлағында үлкен күмiс сырғалары ырғалған, шағи шапан киген, ұзын бойлы қыз келдi. Қара сұр бойжеткен Абайдың үстiне батыл басып, салмақпен кiрдi. Әкесi Қалдыбай да ере кептi. Әуелде Салиқа қызды көруге анталап келген кәрi-жас үй iшiн кернедi. Керейдiң өзiнен де қыз айналасында жүрген қамау-қоршау көп екен. Келгендерге жағалай қымыз iшкiзiп, Оспан сыйлап болған кезде, Абай ең алдымен Тобықтыларды таратты. Содан, өздерiнiң де отырысын артық көрiп, көп Керейдi Қалдыбай бастап, ертiп кеттi.

Абай мен Салиқа оңаша қалған едi. Салиқаның жүзiн Абай ендi анықтап аңғарды. Меңсiз, ақаусыз, тап-таза қара сұр жүзiнде Салиқаның үлкен тұңғиық қара көздерi өзгеше екен. Ойлы оты бар, нұрлы көз. Ұзын, жиi кiрпiктерi көзiнiң онсыз да үлкен қарашығын қоңыр көлеңкелендiрiп, әсiресе, тереңдетiп көрсеткендей. Қырлы, көтерiңкi мұрнының аз дөңкiлi бар. Жұқа ерiндерiнiң екi шетiнде сәл ғана көлеңкеленiп, төмен созылған бiр кiрбең бар. Бұл ренжiгiш, немесе көп мұң мұңдап қалған жас жүздiң iшкi шерiн танытады. Бiрақ Салиқаның үнсiз жүзi мұңшыл сияқтанса, сөйлегенде аппақ, мiнсiз, кесек тiстерi көп ашылып, ақсия көрiнiп отырады екен. Бұл ажар қыздың пiшiнiн ашық шыншыл көрсетедi. Жарқын жүздi, күлкi қызуы, қызығы мол жандай танытады. Әр сөйлеген кезiнде Салиқаның жүзi күлермен тәрiзденедi. Сауықшыл көңiлi тақауда тұрған сияқты.

Осы iске кiрiскеннен бастап, өзi аз сөйлеп, өзгелердi көп тыңдауға бейiмделген Абай, бұл жерде де сол әдетiн бұзған жоқ. Салиқаға бiраз, үнсiз салмақпен қарап отырып, өзiнiң бiлмек жайларын айтты.

– Салиқа шырақ! Жүз көрiскенiмiз жаңа болғанмен, мен сiздi қазiр бала күнiңiзден берi бiлiп келе жатқан жақын ағайындаймын. Жайыңды көп есiткеннен ғой! – дегенде, Салиқа әуелi күрең тартып, қызара түстi де, ұяла күлдi. Арызыңды оқыдым. Сондағы сөзiң сөз бе? Әуелi осыныма жауап бер! – дедi.

Салиқа бұл сөзге, аз қабақ шытып, тез шымырағандай боп қалды.

– Абай мырза! – деп, үлкен тұңғиық көзiне намыскер ашу бiлiнiп, – менiң сөзiм сөз, дегенiмнен айнығам жоқ! – дедi. Кесек ақ тiстерi ашыла көрiнiп, жүзiнде тағы да күреңiткен қан ойнады, Абайға аңыра қарап қалды.

– Тағы бiр сөзiм – "бармаймын, тимеймiн" дегенде, тең көрмегенiң тек шал Сабатар ма, жоқ исi Сыбанды құп көрмейсiң бе? Сыбанның тең жiгiтi болса, не дер ең?

– Ауыздарына әуелi шалын алмай, азаматын алса, тең тұсымды атаса, бүлiк бастар мен бе едiм? Онда менiң аулым, елiм еркiме қояр ма едi?!

– Теңiмдi атасын деген сөзiңдi сәлем қып, қайын жұртыңа айттың ба?

– Айтқызып ем, тыңдар құлақ болған жоқ. Құлақ кестi – жесiрiм. Сабатар – құдай қосқан әмеңгерi. Елде жоқ сұмдықты бастамасын!" дептi.

– Тағы бiр сөздiң жөнiн айт, шырақ. Қайын жұртың сенi " өздiгiнен азбас едi, аламын деп азғырып, аздырып отырған Керейдiң екiншi атасы, анау Шақантай жiгiтi " деген сөз түсiп отыр. Сен Шақантай жiгiтiн Сыбаннан күдер үзген соң таптың ба? Жоқ, бұрын көңiл қосыппең?

Қыз бұл сұрауға iркiлген жоқ. Тек ұялғаннан, лез қызарып, қысылғандай. Құлағындағы ұсақ шашақтары көп үлкен сырғасы дiрiл қақты.

– Имандай сырым болсын, Абай мырза. Сыбан: "шалдан басқа ешкiмдi атамаймын" дегенде, мен: Шақантай жiгiтi түгiл "ит екешi иттiң" құйрығынан ұстасам да, бұл өңiрден кетейiн, қарамды батырып, басымды алып қашып жоғалайын дегем. Шақантай жiгiтi сонан соң табылды. Бұрын аздырған, бұрын суық сөз салған Керей ұлы түгiл, тiрi пенде болған емес, – дедi. Сөзiн бiтiре бердi де, қыз шашақты орамалды көзiне басып, үнсiз жас төктi. Абайға қырынан тастаған үлкен қара көздерi намыс күйiктен, ауыр жастан қанталай түсiптi. Сөз бiткендей. Ендi Абайдың сұрайтыны жоқ екенiн аңғарған Салиқа тұрарманға жақын едi.

– Менiң сөзiм бiттi! – деп Абай, қыз жүзiне әлi қарап отыр.

Салиқа тұрмады. Жаңағы көз жасының артынан ендi бiр ызалы намыс келгендей. Сөздiң қысқа болып, бұрынғы ағайын талқысынан жеңiл бiткенiне таң қалды. Абайдың алды бұған жанашыр адам алдындай, кең сияқты. Соның бәрi қосылып кеп, Салиқаның соңғы бiр сөзiн айтқызды. Түйiлiңкiреп жазылған қабағында мұң да, ашу да бар.

– Менi бұзған Керей де жоқ. Бұрын бұзық ой менде де жоқ едi. Жалғыз ой, удай ащы ой, кейiн пайда болды. Ол: "Сабатардың, кеуiп қалған шалдың, үш қатынының бiрi боп бармаймын" деген ойым. Ол ойымнан, қайғымнан қиналғаным сонша, бүгiнде мен тiрi жүрмiн деп жүргем жоқ. Осы аз күн iшiнде өлiм мен тiрлiктiң дәл ернеуiнде тұрмын. Шал сипаған етiмдi құрт жесiн деулiмiн. Шынымды сұрадың ғой, ағайын. Мынау Балқыбек пен Бақанастың тұңғиық қара суларына күнде қараймын. Мекенiм, көрiм сендердiң түбiңнен табылар! – деп қараймын. Сабатарға кеткенше, осы екi судың бiр тұңғиығы бұйырсын! Барым осы-ақ! – дедi.

Абай басын шалқита көтерiп, үлкен толқынмен өзгерiп қалды. Қыз тұрып жүруге айналғанда, ол өз ойымен қатып қалғандай. Тек үнсiз ғана бас изедi. Қазiр Абайдың көз алдында жаңағыдай сымбатты, сұңғақ бойлы, асыл жастың терең суға батып бара жатқан суретi айықпай елестеп тұр. Үнсiз тұңғиық, терең қара су қатты шалп еткен тәрiздi. Соның түбiне қыз денесi кетiп барады. Қабағы лағнет айтып түйiлген. Кiшкене қолдары өлiмдi уыстап, қарғыстай жұмылыпты. Суық меңiреулiк iшiнде жан берiп, жай тапқандай. Көңiлде ыстық бiр ағым, қиял мен ойдан бас құрады. Ырғақты сөзге ауысады. Уәзiндi өлең жолына өз өзiнен құйылғандай болады.

Етімді шал сипаған құрт жесін деп,

Жартастан қыз құлапты терең суға...

Қыздың Абай үйiнен тез кеткенiн Ербол, Көкпай, Шәкелер қабыл көрмептi. Ербол үйге кiре бере, оңаша отырған Абайға өз ойын айта келдi.

– Абай, ұлықтың кеңсесiне жауапқа кiргiзгендей, тез жөнелткенiң не қылғаның? – дедi.

– Тым құрса, түстендiрiп жөнелтсеңiз болмас па едi, Абай аға! – деп Шәке де қостады.

– Жоқ, жеттi! Бара берсiн! – деп, Абай қағаз бен қарындаш алып, бiрдеменi жазып жатыр. Жолдастарымен сөйлескiсi келмедi. "Қызды ұзақ ұстап, көп сөйлесiптi" десе,, әр нәрседен секем алып отырған Сыбан, оны да бiр сiдет етуi мүмкiн. "Ұлыққа арыз қып айтар сөздердi Абай құлағына құйып жiберiптi" деуден де тайынбайтындар болады. Бiрақ бұл ойын да Абай өз iшiнде тұтты.

Осыдан кейiн тағы үш күндей Салиқа дауының, Керей-найман ылаңының тынымсыз тергеуi өттi. Бұл үш күн iшiнде бiрталай сөздердiң басын қайырып болған Жиренше мен Оразбай қастарына бес-бестен кiсi ертiп, жақын отырған Керей мен Сыбанды екi жақтан аралап қайтты. Талай айғақты жиып. Сүзiп келiстi.

Ендi билiк күнi жеткен едi. Бар дау, бар шығын, шытырманның көп түйiнi жан-жақтан ағылып кеп, қазiр Абай қолына түгел тигендей. Ұлықтар үйiнiң жанына Абай Керей-найманның осы iске қатысы бар кәрi-жасының барлығын жиғызды.

"Салиқа қыз дауы", "Керей-Найман пәлесi бүгiн шешiледi, бүгiн кесiк айтылады" деген хабарды бүкiл Балқыбек бойына шапқылап жүрiп таратқан атшабар, старшындар болатын. Билiк айтар жерге сияз басындағы ұлықтар да келмекшi. Қазiр жалтыр түймелi, ақ кительдерiн киiнiп, сарала қылыш асынған урядник, стражниктерiн, тiлмаштарын қастарына ертiп, көрнектi, оқшау шұбар топ болысып келдi. Бүгiнгi жиынның айдыны бар. Түсi суық тәрiздi.

Дәл осы жиын алдында, Жиренше мен Оразбай, Абайды оңаша шығарып ап, өзгеше бiр сөз салды. Бұны бастаған Жиренше.

– Абай, екi тiзгiн, бiр шылбыр сенiң қолыңда. Сыналатын сағаға ел де жеттi, сен де жеттiң. Қалай айтар сырыңды әлi керек десе, мына Оразбай екеумiзге де сездiрмей, iшiңе бүгiп кеп отырсың. Уа, жөнiңдi айт, жарықтығым! Кiмдi жығып, кiмдi үстем етпексiң?

Абай, бұл екеуiн барлағандай, көзiн сәл қысыңқырап, күлiп қойды.

– Өздерiң айтшы, кiмге бұр дегелi отырсың? Көмейiңе тақап тұрған бiр күлкүлiң бар ғой. Айтшы екеуiң, неге ұйғардың? – деп Жиреншеге қадалды.

Жиренше де бұның жүзiнен көзiн алмады. Барынша салқын, берiк үнмен қазiргi отырыстың сұмдық бiр сырын ашты.

– Абай, "алтын көрсе перiште жолдан таяды". Ата жолы, ел жөрелгiсi. Соны ұғынған ел – анау Сыбан. Басы Барақ болып, Байгөбек, Салпы, мына Оразбай екеумiз арқылы билiк алдында, саған сәлем жолдап отыр. "Керей қызын Сабатарға бұйырып берсiн. Тобымнан таңдап, түкi Сыбанның қыл құйрықты адалынан дәл қырық ат таңдап беремiн!" деп жатыр. Мiнi алдыңды алғаным, айтқаным осы 1 – дедi.

Абайға Жиреншенiң аузы нәжiс төгiп отырғандай жиренiштi көрiнiп кеттi. "Тоқтат, үнiңдi өшiр!" дегендей қолын қатты сiлкiп, үнсiз түйiлiп қарап едi. Артынан шұғыл бiр қырға мiнiп, бойын билеп алды. Бұның сәт iшiнде жалт берген өзгерiсi адам жүзiн аңдығыш, жүйрiк Жиреншенiң көзiнен қақас қалған жоқ. Басында секем алып, кейiн үмiттене бастады, Абай ендi Оразбай мен Жиреншеге қарап, сылқылдап күлiп отыр. Сәл уақытта сол күлкiсiн тыймастан:

– Е – е, Оразбай! Сен де осыны айтасың ғой! "Алған мақұл, Керейдi жығып берген мақұл" дейсiң ғой? – деп, екеуiн тағы арбады.

Өз ойларына қыңыр бекiген Оразбай мен Жиренше Абайдың бұлардан тәсiлқой қыры биiк екенiн сезе отырса да дегендерiнен танған жоқ.

– Солай деймiн, Жиреншенi мен де құптаймын. Бұлтақ-сұлтақ неме керек? Алмай жатқан әкiм, жемей жатқан би жоқ осында. Сенiмен басталып, сенiмен тынар деппең! Мекеге келiп отырғам жоқ. Балқыбектiң-сиязына келiп отырмын, сiрә! – дедi Оразбай.

– Сөз сол-ақ қой, – деп, ендi жай ғана шыншыл жүзбен, сабырлы үнмен сөйлегендей болды.

Жиреншелер бұрынғыдан да дәмелене түстi.

– Сол, байлауы сол!

– Дегенiн ет Сыбанның! – дестi.

Абай осы арада ғана қатты құбылып, шұғыл ақырып қалды.

– Оттапсың, екi төбет! – деп боқтап жiбердi.

Екеуiнiң жасы өзiнен аз үлкен болса да, Абай кейде қалжың, кейде ашу аралас, бұларды сөге беретiн. Екеуiнiң енелерiн шiрене сыбап алып, жылдам сөйлеп, қайнаған ашумен қаптап кеттi.

– Өзiм деп, сенерiм деп, қанат тұтып, қатарыма алғаным сенбiсiң? Айналып, жүрiп-жүрiп кеп, айтар ақылың "арам жейiк" болды ма, екеуiңнiң!? Бұған бет бұрар болсам, екеуiңдi ертпей-ақ, Тәкежанды таңдасам болмас па едi? Сендер "Керей-найман әдiлет таппай, әрекет тапса, өлмесе ома қапсын" десең, мен оларды елiм деймiн. Үш жүздiң баласының алдында қалың қазақ қауымына менi әкелiп, құлқының үшiн құрбан еткелi отырсың ба? Өлтiрiп кеп отырмын десеңшi! Жеткен жерлерiң осы ғой! Бар аулақ! – дедi де, тұрып жүре бердi.

Бұл кезде:" ұлықтар, ұлықтар келдi, сенi күтiп қалды ғой, Абай!" деп, Тәкежан, Ысқақ Абай алдына аптығып келiсiп едi. Абай саспай жүрiп барып, жиын iшiне кiрдi. Шалғынды кiшкене дөңестiң дәл төбесiне шықты. Екi Оязбен амандасып, екi жақтағы Керей-найманның Барақ пен Тойсарыдай екi даугерiне де сәлем бердi.

Жиренше арқылы Абайға пара ұсынған Барақ, қазiр көтерiңкi отыр. Ол осы iс жөнiндегi арам ойды ерте ойлаған. Осыдан бiрнеше күн бұрын, Абай "Жиреншелердi көмекке алам" деп өтiлген жерде ойлаған-ды. Сонда Абайға "билiктi бiр өзiң айт" деген сөздi қырмен, әдейi айтты. "Керей Абайға пара жөнiнен сөз салып, жексұрын көрiне берсiн" деген. "Ал, Жиреншеге параны атап, аузын өзiм оңай аламын" деп, оны елеусiз еткен боп, әдейi тасаға тастаған. Бұдан бұрынғы бiр жүгiнiсте де Жиреншенi паралап, сырмiнез боп қойған-ды.

Ендiгi отырыста Абай тек қысқа ғана емеуiрiн жасап, сөздi өзi бастамай, әуелi даугер би Бараққа сөйлеттi.

Бұрын сөйлеген Барақ та, артынан сөйлеген Тойсары да бұл күндерге шейiн екi жақтың айтып келген, қиғаш қия дауларын айтып тоқтасты. Екi жағы да: "құдайға бердiк, өзiңе бердiк, әдiлiңдi айт, ара ағайын, ақтық сөзiңдi әруағына тапсырдық!" десiп тоқтаған.

Абай осыдан ары өзi сөйлеп кеттi.

Көңiлде қобалжу, қысылу болғандықтан, оның түсi қазiр ақшыл тартқан. Басындағы тымағын алып, малдас құрған күйде, тымағымен қоса мықынын таянып отыр. Кең ақшыл маңдайында және қырлана түскен ұзынша мұрнының ұшында жiпсiген суық тер бiлiнедi. Бiрақ үнi зор, лебi екпiндi, батыл. Қатты сөйлегендiктен әр сөзiн жай айтса да ойы мен тiлi тұтқырланбайды. Еркiн ағылғандай.

– Уай, жағалай жұртым! Керей-найман елiм! Ортаңа менi қойыпсың. "Тетiгiмдi тап, танымымды бер" деп қойыпсың. "Сынға салдым, жарықшағыма жамау бол, сына бол" деп сенiпсiң. Арылып өтер жөнiм бар. Бiр айтарым: Тобықтыдан туғаныммен екi бауыр, екеуiңнiң iсiңе Тобықтының тұғысынан қарар деме. Тағы бiр айтарым бар: қазақта жесiр дауы – жетi ықылымнан келе жатқан дау. Заман азып, заң тозатыны рас па? Содан ба? Болмаса дау бiреу болғанмен, дауа көп болғандықтан ба! Әйтеуiр бiздiң тұсымызда, дәл осы заманымызда бұл дау халыққа сын болғандай. Келеге сын, нәсiлге сын болғандай деп түсiнемiн. Мiне, ағайын, сенiң алдыңда өзiме осында асу қып атаған екi тұрғым бар. Айтар билiгiмнiң қыбласын осыдан ұқ дер ем. Бұдан басқа, баспалап бағар, өзге есебiм жоқ. Барлап барар, сендер қамыңнан өзге бағытым да жоқ. Әуелгi түйiн – Салиқа қыз басы. Жақсы жол – елге жора. Мен, баяғың ненi желеу, ненi жамау тапқанын бiлемiн. Жаңа ұрпақ жаңа тiлекпен келедi. Жас боп туып, жетпестен күңiренiп өтем деп келмейдi. Жаңа күн өзiнiң жаңа жорасын, жаңа тiлегiн жас көңiлiмен айтады. Жас ұрпақтың талабымен айтады. Оған құлақ iлмеген елдiктiң дауасын таппай, аласын табады. Бұл қыз болса: тағдыры бiр жазалаған қыз. Теңiнен айрылып, тiлегiнен кесiлген қыз. Ата-анасы, қайын-жұрты бiр атаған орнынан жас көңiлiн тапжылтпай табылған-ды. Бiрақ бiр өмiрге екi өлiм бұйырған тәңiр тағдыры да жоқ. Сабатар тiлегi сол қыз басына екiншi өлiмдi қанды ноқта қып ұсынып отыр. Бұл ақ ноқта емес, қайта айтамын – қан ноқта. Қыз өлiмге бар, бұл өмiрге жоқ. Жиын отырған жұрт, бәрiңде де – апа-қарындас, қыз-қыршын бар. Төрт арыстың жиыны, жора болсын деймiн кейiнгiге. Бiр жанға екi күймек – әделет емес. Бiр қыздың екi сатылмағы жол емес. Алғашқыда саған берген еркiн, халық, ендi қыздың өзiне бересiң. Қыз басы Сыбаннан азат. Бұл – менiң бiрiншi байлауым! – деп, Абай соңғы сөздер тұсында үнiн қатайтып, зiлмен құлшына түйдi. Тоқталмастан екiншi сөзiне ауысты. Сыбанда да жазық жоқ. Өлiм – ел жазасы емес ер қазасы, дауа жоқ. Мал бергенi ақ тiлекпен қызығын күткенi анық едi. Бiрақ өлiм орнын өз олқысымен толтыру керек. Салиқа қыздың қалың малы жеткен, ақы адал мал болатын. Керей, оны алдың. Бiр алмадың екi алдың. Басында алғаш алған қалыңмалың да аз емес едi. Елу түйенiң пұлы. Кейiн қызыңды ықтиярына қарамай, "қартаң кiсiге барады, қатын үстiне барады" деп сылтауратып тағы алдың, тағы да көп алдың. Бұл тұста Сыбан жазықты емес, араныңды ашқан, Керей, сен жазықтысың. Ендеше, адал бата, ақ малдың орайына қыз иесi Керей Сабатарға екi қыздың қалың малын берсiн. Алғаш алғаны елу түйе, кейiн еселеп алғаны жиырма бес түйе екен. Мен әрi Сыбан алдындағы, әрi өзiнiң қызының алдындағы жазығы үшiн Керейге тағы жиырма бес түйе айып кестiм. Сүйтiп, Керей екi қыз қалыңмалың жүз түйе қып қайырады. Қожагелдi мен Шақантай Сыбан алдында айыпты екi ата тең тартады. Бұл екiншi түйiн. Мен бес күн бойында, осы қыз дауынан туған шығын-шабуылдың екi жағын да шолып танып, қолыма жиып отырмын. Барымта, қуғын үстiнде Керейден екi жүз жылқының ақысы Сыбанға ауысқан. Жүз жетпiс жылқының тобы Керейге ауысқан. Сол барымта малы, көзi барының көзi боп, көзi жоғы әр жылқының тұяғы бiр бестi боп, екi жаққа ерсiлi-қарсылы қайта ауыссын. Мiне, ағайын, ел бiрлiгiнiң тiлегiнен туған, менiң талабым, тоқтау сөзiм де осы! Мен болдым! – дедi.

Жиын билiктi үнсiз қарсы алды. Абайдың байлауын тiлмаштар арқылы ендi түгел түсiнiп болған екi Ояз, күлiсiп, бiр-бiрiмен келiсе жарасқандай. Екеуi де Абайға:" дұрыс айттыңыз, осыныңыз мақұл!" дегендей, бас шұлғысқаны, күлiсе жауап қатысқаны байқалды.

Керей-Найманның екi жақтан жарыла отырған қалың жиынына Ояздардың көрсеткен ажары – "бұл билiк бiттi, тынды" дегендей. "Ырзамын!", "наразымын!", "бұл қалай болды, жол емес" деген сияқты бұндайда кейде дабырлап, жамырап шығатын үндер қазiр болған жоқ. Екi елдiң жиынына келiп, "қайтер екен?" дескендей, қалыс тыңдап отырған Тобықты да қазiр түк сыр бермейдi. Абайдың билiгiне ырза болған қалың жұрт бiрте-бiрте тарай бастады.

Жиренше Сыбанның бiр қапсағай бойлы, зор келбеттi ақсақалының жанында тұр едi. Қазiр Жиреншенiң әлдеқандай бiр күбiр-жыбыры соны қамшылап жiбергендей болды. Қатты, добал үнменен сол шал Абайға қарап, айғай салып ұран тастады:

– Уа, Кеңгiрбай! Кеңгiрбай! Әуруағыңа не боп едi сенiң? Осымедi кешегi азған қызға айтқан сенiң жолың? Кеңгiрбай, шақырдым әруағыңды! – деп, сырт айналып жүре бердi. Кеңгiрбайдың Еңлiк пен Кебектi осындай жесiр дауы үстiнде өлiмге бұйырғанын айтып едi ол шал.

Бiрақ бұл кезде көпшiлiк әр түрлi жай сөздермен жамырасып, тарап кеткен.а-абай жаңағы шал үнiне, жүзiне қатты ойланып, аңыра қарап тұрды да, аздан соң қарқылдап күлiп жiбердi.

Билiк бiтiп, ел тараған кезде, Жиренше мен Оразбай Абайға тағы бiр келiп, тiл қатты. Бастаған және Жиренше.

– Абай, өзгеңдi өзге дейiн. Тап жаңағы Сыбан шал әкең Кеңгiрбайдың әруағын шақырғанда, шiмiрiктiң бе тым құрса? Қабырғаң сонда да қайыспады ма? Ата жолынан өзiң де азып, елдi де аздырып тұрғаныңда, тым құрса соны да аңғармадың ба? Дәлiңдi айтшы? – деп қадала сөйледi. Абай әлi де бағанағы бұған көрсеткен суық зiлiнен қайтқан жоқ.

– Кеңгiрбайдың халық қойған аты "Қабан" болатын. Жем үшiн, осындайда қарындастың қанын iшкендiктен "Қабан" атанған. Ұқтың ба? Мен Кеңгiрбайдың ұлы емеспiн. Адамның ұлымын! – дедi.

Абайдың осы сөзiнен соң қақ басқа таяқпен бiр салғандай болған Жиренше мен Оразбай үн қатпай, сiлейiп тұрысып қалды. Абай кете барды.

Екеуi оңаша қалып, бiр бiрiне ажырайысып қарасқанда, түстерiнде үлкен ыза бар едi. Жиренше жалғыз-ақ сөз айтты.

– Асқан екен мынау! Көрермiн!

Оразбайдың да ойындағы сөзi осы екен.

– Кеше Құнанбай бiр асып-тасып төгiлiп едi. Бұ да тiленген екен! Тәуекел, Жиренше, тарт берi! – деп екеуi бiрге кеттi.

Кейiн Балқыбек-сиязы бiткен соң, Абай бiр топ жастармен бiрге аттанып, Байқошқарға қарай жүрдi. Осы кезде Оразбай, Жиреншелер де аттанған екен. Абай тобының алдында, Жиренше мен Оразбай оқ бойы жерде екеуленiп, оқшау кетiп барады. Оларды танып, Абай дауыстап тоқтатайын деп едi. Екеуi артына бұрылып қарасты да, бұны танып алған соң тоқтамай, iлгерi бүлкiлдеп, жүре берiстi. Абай оларға өзiнiң айтқан қатты сөздерiн еске алып, ендi кеңiректе жай сөйлесiп, кiнәласпақ едi. Сонымен көңiлiнде зiлi жоқ, астындағы құла атын тебiнiп қап, желiп отырып, алдыңғыларды қуып кеттi. Өз топтарынан оқшау сытылып, жалғыз озып келген. Бiрақ Абай дәл қастарына тақап қалғанда, Жиреншелер мұны көрiп алып, бiр-бiрiне қарасып, үндемей "е" дескендей боп, аттарына қамшыны басып-басып жiберiп, жарысып жөнеле бердi. Абай бұлардың iстеп бара жатқан мiнезiн лезде аңғарып, айғайлап:

– А , солай ма едi? Бiлдiм! – деп едi.

Екеуi естiп қалған екен. Сәл аттарын iрке бердi де, қатар бұрылып, тұра қалысып бiр ауыздан:

– Бiлсең сол!

– Сол-ақ! – десiп, ашулы жүзбен ақыра үн қатысты да, қайтадан жарысып жөнелдi. Осы жарыс үстiнде олар Абайға қарсы үлкен ызалы ашу, қатты араздық жиып бара жатты.

Балқыбек-сиязынан қайтқан Тәкежан, Майбасарлар да Абайды жамандап, өсек етiп қайтқан. Жиренше арқылы Барақ ұсынған қырық жылқы жайы бұларға да мәлiм болған.

– Әрi абырой алып, әрi мал алып, жұрт iстегендi iстеп қайтудың орнына, Абай абырой да, мал да таппай, бос қайтты. Орыстың ұлығы айтатын заңды айтып, ел шырқын бұзып қойды. Атаның абыройына келген бақты қор қылғанда, осындай жiгерсiздiк, намыссыздықпен қор қыламыз ғой! – деп, Тәкежан өз сөзiн Майбасарға мақұлдатты.

Бiрақ Тобықты атқамiнерлерi осылай дегенмен, Керей-найман Абайды олай мiнеген жоқ. Сөзiне тоқтап, екi ұлық кетер алдында: "бiттiм, тындым" дестi. Найманнан Жұмақан мен Барақ, Керейден Тойсары мен Бегеш боп келiсiм жасап, хат мөрлеген "тындым" қағаздарын берiп аттанысты. Абайды олар: "бұрынғы қара қазақ жолынан жолы басқа, үнi басқа лебiнде елге ем болайын деп тұрған жақсы ырым бар, сөзi дуалы, бетi алмасты, бұл өңiрдiң абыройлы адамының бiрi болғалы тұрған жан екен!" деп бағалаған.

3

Үш ат жеккен кең күйме, Ақшоқыдағы қыстаудың тұсынан – Қорықтан шығып, қалаға қарай тартып келедi. Ат ұстаған – козлодағы Баймағамбет. Үш торыны күз күнiнiң таңертеңгi қоңыр салқынында тықсырып айдап, сар желдiредi. Шалқасынан ашылған, қызыл сафиян iшi бар күймеде – Абай мен үш баласы отыр. Бұл – Әбiш, Мағаш және Күлбадан.

Кең ақ маңдайлы, жiңiшке ұзынша қара қасты, жұқалаң қызғылт жүздi Әбiш Абаймен әңгiмесiн үзбей келедi.

– Аға, бiз қалада қайда тұрамыз? Үшеумiз бiр үйде тұрамыз ба? Қазақ үйiнде тұрамыз ба, орыс үйiнде тұрсақ жақсы бола ма? Жоқ, әлде мен мына екеуiнен бөлек оқып, бөлек тұрам ба? – деп алдағы жұмбақ күндерiн әкесiнен тынымсыз сұрайды.

– Иә, мен қызы бар орыс үйiнде, өзiмдей қызы бар үйде жалғыз тұрам! Сен екеуiңнен мен өзiм бөлек тұрам! – деп, екi туысынан көрi еркiн, ерке сөйлейтiн Күлбадан күлiп қояды. Ол әкесiнiң алдынан Мағашты да ысырып жiберiп, шалқия түсiп, Абайға өзiн құшақтатып, жатып алған. Күлбаданның омыраулығы және шеше қасынан ең алғаш рет кетiп бара жатқанда, мойымайтыны әкесiне өте ұнайды. Алдында жатқан ерке қызын иегiнен қытықтап, күлiп отыр.

– Пәруәйсiзiм, алтын сарым! Осы жұрттың бәрiнен сен ермiсiң, қарағым! Сенi айтқаныңдай бөлек қоям. Өзiңе шеше болатын, ақылды, оқымысты орыс әйелiнiң қолына тапсырып берем. Бәрiңдi де жайлы үйлерге қоям! Маған үшеуiңнiң оқып адам болғаныңнан үлкен қызық та, мақсат та жоқ! – дедi. Үлкен құшағымен үш баласын кейде бiрдей қысып, құшақтап қояды.

Абай бiр ауық үндемей отырған жұқалаң ойшыл баласы Мағашқа иiле түстi. Оң жақ қолтығына соны көтерiп тартып алды. Күйме iшiндегi қалың көрпе, үлкен жастықтардан оның астын биiктеп, орнықты қып салып берiп: "ән сал, сен ән басташы, Мағаш!"– дедi. Үйден шыққанын өзгелерден көрi ауырлап келе жатқан Мағаштың көңiлiн сейiлтпек болды. Күлбадандай емес, әкесiнiң қабағын бұлжытпай бiлетiн Мағаш қазiр өзiне арналған бейiлге шын ырза болды.

– Аға, қай әндi айтайын? – деп, әкесiнiң мойнынан құшақтай алды.

Бiр сәтте қабағынан кейiсiн жойды. Жұқа ерiндерi шыншыл балалық күлкiсiмен созылып, ақ тiстерiн көрсеттi.

– Бiрақ мен бастамаймын. Жаңылып қалам ғой. Төселiп алғанша әуелi өзiң баста, аға! – деп тiлендi.

Абай бұның өтiнiшiн орынды көрiп, тамағын кеней берiп едi. Күлбадан iнiсiн мазақ еттi.

– Иә, ән сал десе болды, Мағаш ылғи кiсiге:

– "Өзiң баста, дейтiн әдетi!"– деп, сықылдап күле отырып, – көткеншегi бар тайдай, үй қасынан шыға алмайды бұл! – деп едi. Абай мен Баймағамбет қосыла, барлық күйме ұзақ күлiстi.

Мағаш ұялып, айналып түсiп, бетiн басып жатып, өзi де күлдi. Әбiш кiшкене iнiсiн Күлбаданның аямай қылжақ, мазақ қылғанына дау айтты. Ол Күлбаданды сынады.

– Сен, көткеншек болса, тай жаман болады деп ойлайтын шығарсың. Өзiң тайға мiнбейсiң, қайдан бiлесiң? – дедi.

Мағаш осы кезде басын жастықтан жұлып алып:

– Тай қайда? Қойға да мiне алмайды. Ал, менiң жаздыгүнгi көткеншек сар тайым бес рет бәйгеден келдi. Со ма? – дедi. Ендi жадырап күлiп: – Ал, аға, ән баста! – деген.

Абай балаларын тегiс өз айтқанына ертiп қосылдырып, "Қозыкөш" әнiн айтып отырды.

Екi күн үрдiс жол жүргенде, кейде әндетiп, кейде балаларына өзi әңгiме айтып бередi. Немесе Әбiшке, Күлбаданға олар бiлген ертектердi айтқызады. Ұйқы келер шақ болса, Баймағамбетке шейiн қосылып, түгел қосылып, тегiс ән шырқайды. Сонымен ақыры қалаға жетiстi.

Абай Күлбадан мен Мағашты Михайловтың ақылымен "уездная школаға" бердi. Бiрi еркек, бiрi әйел балалар оқитын школдарға бөлiнiп түскенмен, бұл екi баланы Андреев тауып берген орыс үйiне бiр бөлек қойды. Әбiш туралы Михайловтың мәслихаты басқа болды. Оның мұсылманша жақсы оқуы бар. Ұғымтал, өз талабы зор, ынтасы ашылған бала. Және орысша да тiлмаштан бiрталай оқып, бiрге сөйлесiп, қасынан қалыспай жүрiп, тiлге жақсы боп қапты. Алғашқы кластарға түсiруге жасы да ересегiрек боп қалған. Оны Абай мен Михайлов ана екi баладан бөлiп алды. Тiл тәжiрибесiне, бар тәрбиесiне үлкен септiгi тиетiн, оқымысты адамдар үйiне, жалғыз қойды. Және школда оқытпай, өзiн жалғыз, үйде оқытатын байыпты, ысылған, жақсы учительдi жеке жалдап берiстi.

Әбiштiң ажарына, мiнез, тәрбиесiне ең алғаш танысқаннан Михайловтың ықласы басқаша болды. Оны оқу мен пәтерге орналастырып болғаннан кейiн, Михайлов Абайға тағы бiр ақыл айтты.

– Ибрагим Кунанбаевич! Мынау бала, Әбдiрахман, көп оқуға жарайтын бала сияқты. Аз ересек болғаннан күдiктенбеңiз. Мүмкiн, тiптi, өзiнiң ана тiлiнде оқып, ашылып, ысылып келгенi, жақсы да болар. Бiрақ осы туралы менiң бiр ақылымды алыңыз. Биыл қыс бойы Әбдiрахмен төтенше жолмен, бiр ғана оқытушыдан, жақсы әзiрленсiн. Келесi жыл школға түскенде, Семейде оқымасын. Түменде оқу орындары бұдан артығырақ. Және менiң жақсы дос, таныстарым бар. Бұл бала жаз сахарасына қайтып тұрар. Бiрақ қысқы оқуда таза орыс ортасында болып, шаhарлық орыс тәрбиесiн толық алатын болсын. Денi сау болса, ар жағындағы болашағын Түменнен де ары, Питер деп үмiт етейiк! – деген.

Абай өзiнiң жас балалары туралы, қырдағы жақынының бәрiнен де сонағұрлым тiлеулес, аға дос боп отырған Михайловтың мәслихатына үлкен алғыс айтты. Сол арада iркiлместен, оның ақылын құп алды. Бұл сөздер Михайловтың жұмыс iстеп отыратын үлкен бөлмесiнде болған едi.

Бiр кезде осы бөлмеге iшкi үйлер жақтан бiр жас әйел кiрдi. Михайлов үйiнде бұл әйелдi Абайдың алғаш көргенi осы. Әдетте екi дос үйде кездескенде, өз жұмысын үлкен тынымдылықпен, момын қабақпен атқарып жүретiн бiр-ақ бөгде адам бар-ды. Ол кәрi полицеймен көп ұрсысатын Домнушка. Мынау әйел ала көлеңке тартқан қоңырқай үйге үлкен жарық лампы алып кiрдi. Қызғылт, кең жүздi, қою қоңыр шашы бар, тұнжыраған үлкен қара көк көздi әйел. Ол үй iшiне амандаса кiрген едi. Сол кiрiсiмен, Михайлов Абай қасынан атып тұрып, жас әйелдiң қолынан лампыны рахмет айтып алды. Бiр қолымен әйелдi Абайға қарай тартып кеп:

– Мынау, Ибрагим Кунанбаевич, менiң досым! Таныс бол, Лизанька! – дедi. Абайдың қатты аңырған жүзiне қарап, өзi де қызарыңқырап, қысыла тұрып күлдi де:

– Ибрагим Кунанбаеч, таныс болыңыз, Елизавета Алексеевна, менiң әйелiм! – дедi.

Абай ыңғайсызданып қалды. Бұндайда орыс тiлiмен "қайырлы босынды" қалай айтатынды бiлмей, ығысып едi.

– Мен бiлгем жоқ, Евгений Петрович, сiз неге жасырғансыз? Бақытты болыңыздар! – деп, аз қарбалас көрсеттi.

Бұл әйел Абай көзiне бұрын ұлық үйлерiнде, я Андреевтiң қауымында көретiн Петербург, Москвада өскен адам сияқты емес. Осы Семейдiң өзiнде көп көрiнiп жүретiн, жай момын ортаның адамы тәрiздi. Жүзiнде ұялу, имену көбiрек. Күйеуi мен қонағының алдында әр қозғалысында қысылу, имену бар. Бұйығылау адамдай. Елизавета Алексеевна отырмай аз тұрып, ақырын басып шығып кеткенде, Михайлов Абайға қарап, өзiнiң үйленуiнiң қысқа ғана бiр жайын айтты.

– Мен осында, жақында үйлендiм. Бұрыннан ойлап жүрген қалыңдығым емес. Тiптi ойда жоқтан, оқыс үйлендiм десем де болады. Бұл осындағы халықтың момын қызы. Оқу тәрбиесi де жоқ. Сiз Әбiштi оқытсаңыз, мен қазiр бұл адамды үйден, сол Әбiшше, төтенше оқытып жүрмiн. Оқытып, өсiрiп, жар етудi қарыз бiлдiм! – дедi. Өзi де қысыла отырып, бұрынғы сыбай-салтаң өмiрiне кiрген үлкен жаңалығын осылайша, жай ғана айтқан. Абай одан арғыны қазған жоқ. Келесi сәтте Михайлов өзiнiң облыстық кеңсеге қайта кiрiп, ендi жаңадан қызмет иесi адам боп жүрген жайын баяндап бердi.

Бiр кезек Абай бер жаққа өтiп, көптен бармаған Тiнiбек үйiне келiп, Мәкiштiң отауында қонған едi. Сол бiр кеште Мәкiш Абайға бұл үйге көп келмейтiнiн кiнә қып сөйледi. Бiрауық ана бiр жылда осы үйде Салтанат болғанда Абайдың көңiлдi сәттер өткiзгенiн жеңiл әзiл етiп, Мәкiш еске алған. Абай Салтанат аты аталған жерде, оны аса дос көңiлмен атады. Ойлана созып сөйледi:

– Салта-н-а-ат! Шiркiн Салтанат жақсы едi-ау! Өзiм көрген қазақ жасының қасиеттi бiрi едi-ау! – дей түстi.

Мәкiшке шұғыл бұрылды да:

– Айтшы, Мәкiш, Салтанат бүгiнде қандай екен? Өмiрi, күйi-жайы не халетте екен? Бiлгенiң бар ма? – дедi.

Мәкiш Салтанат туралы Абайға таға бiр қадiрлi әңгiме айтып өттi.

Баяғы айттырған күйеуiне Салтанат тиген. Бұл күнде ерiксiз өмiр тұтқыны болыпты. Сонау жылдардан соң қалаға ең алғаш келгенi осы биыл өткен жаз екен. Қасына бiр еркек, бiр әйел баласы ере кептi. Солармен Салтанаттың өзiн Мәкiш бұл шаhар халқының жазды күнгi сейiл-сауығы ретiнде, қайыққа мiнгiзiп үлкен Ертiстен өткiзiп, полковник аралына апарыпты. Сабамен қымыз алғызып, сойысқа қой алып шығып, бiр күн бойы аралда, тоғайда екi дос әйел ұзақ бiр мұңдар айтысыпты.

Мәкiш Абайдың күтпеген, ойламаған жайын осы арада бiлдiрдi. Ол соңғы жылдарда Абай шығарған өлеңдердiң көбiн жатқа бiледi екен.

Салтанаттың өтiнiшi бойынша аралда, кейде әнге салып, кейде жаттай оқып, бәрiн айтып берiптi. Салтанат үнсiз сабырмен көп уақыт, қызыға тыңдапты. Ең аяғында,, қасына еркек баласын шақырып алып, өзгеше бiр сөздер айтыпты.

– Менiң өмiрiм өз басымды ойдағы арманымнан жыраққа әкеттi ғой. Үмiтсiз де болса, бiр арман құшқан жан едiм. Жастық тiрлiгiмде Абайды көрген күндерiм, осы аралдай бопты. Көлеңкелi, саялы боп, мынадай гүл атып тұрған көрiктi шағымның бiрi екен. Мәкiш, бүгiн сенi көргенiм, Абай сөзiн естiгенiм тағы баяғы сағынышымды тапқандай табысым болды. Ендi бiр сертiм болар – Абай қадiрiн өзiм ғана бiлiп сақтамаспын. Мынау балаларымды да Абайға дос етiп өсiру, ендiгi аналық қарызым шығар. Абай алдындағы соңғы достық мiндетiм болар! – дептi.

Абай Салтанатты қадiрлеген көңiлiмен өз апасы Мәкiшке де iштей алғысқа толы, ырзалық бiлдiрдi. Оны өзiнiң сырласы, сенiсер досы есебiнде ұғынып, аз сөзбен iшiн ашты.

– Солай, солай айтар Салтанат! Өз қарызын ғана айтпаған. Менiң де мiндет қарызымды айтқан да. Оның баласындай жас ұрпақ жанына азық етер, жақсы көрер қазына болар сөзбен өлең туғызуды маған мiндет етiптi ғой. "Алты қырдың астында жүрсем де, маған тым құрса, сондай сарының жетiп жатсын" дегенi де. Ұқтым, түсiндiм, арманды дос! – деп, салмақты сыр айтты да көңiл шабытына, толқын ойға шомды.

Абай осы жолы қалада көп жатты. Оқуға балаларын орналастырған алғашқы жылында, оларды қимай жүргенi де болды. Күз бойы, қыстың ортасына шейiн, Гоголь атындағы кiтапханада күнұзын отырады. Ғылым зерттеушi, оқымысты тәрiздi боп алған өзiнiң дағдысына да аса қызығулы. Кiтап бетiнен кете алмайтындай. Жақсы, таза сарылғандық бойын мегдеп алған. Кей кештерде, үй оңашада өзi оқыған романдарының қызықтыларын Баймағамбетке әңгiме етедi. Оның айтуы арқылы, Баймағамбет те көп әңгiме жиып жүр."