Абай жолы

ЕҢІСТЕ

1

Есігі түрулі түңлігі шалқая ашылған кең үйге көктем сәскесiнiң бар тынысы, бар үнi мол кiрiп тұр. Биiк сүйек төсек жанында дөңгелек үстелге шынтақтап оңаша ғана отырған Абайға есiктен кiрген самал да жайлы.

Таласа, жарыса бiлiнген изен, жусан, жас бетеге иiстерi де күн шуақ ты салқын сәскенiң хош лебiндей. Шырылдап ұшқан бозторғай үнi бiр кезек үй үстiндегi аспанға iлiнiп, қадалып тұрып қалып, қырық құбылады.

Ақшоқының жақын сайларынан анда-санда үн қатып, көкек шақырады. Үнемi жауапсыз сұрағын қайталай қадалтып, сұңқ-сұңқ етедi. Дүниенiң ең бiр жазықсыз, аңқау үнпазы өз жұбайын шақырам деп, кiшкене сырын кең тау-тасқа да паш етедi.

Кейде жақын жердегi кең жайылым – "Қорықтан" адырға қарай шеттей ұшқан топ үйректердiң сыпсың қанат қағыстары естiледi. Ұяны сай тастан, iндi моладан салып ап, жұп-жұбайлы күндерге жаңа ауысқан саралақаз, италақаздар үн салып өтедi. Абай кiтап оқып отырса да, көктемнiң осы сияқты көп алуан жаңа тiрлiгiн үнемi қатар сезедi. Ойлай сезедi.

Үй жанынан кiшкене, шымыр тұяқтарымен шапшаң дүбiрлеп, топыр салып, жас қозы-лақтар жүгiрiп өттi. Бiр болымсыз себептен үркiп, ұйтқып безгендей. Әлi өмiр танымайтын жас буын өз тiрлiгiн үрке сүйедi.

Көршi үйден осы қозылардай оқушы балалардың да жамыраған үнi Абай құлағына оқтын-оқтын естiлiп қалады. О да адам көктемiнiң жас төлдi, балапанды тiрлiк үнi.

Абай кiтабын оқи отыра, даланың кей дыбыс, иiстерiн үстiрт қана сезiнсе, кейде оңай оралған қатар ойды жаңағыдай ойлай да отыр.

Еңсесi биiк отаудың оң жақтағы тұскиiз, шымылдығына шаңырақтан түскен күн сәулесiнде көктемдiк, жаңа ашық рең бар. Таза сыпырылып, таза жиылған оңаша үй Абай көңiлiн көтерiңкi етедi. Өзiне өзi тиген еркiн шақта, жас жасаулы, жарастықты жаңа көктемдi үйден, тыстан бiрдей сезiп, өзiнше бiр қуанышпен тын алады.

Кiтабына тағы да ерекше сүйсiнген ынтамен үңiледi. Бұл кiтапқа қазiрдегi Абай ықыласы тiптi бөлек. Ол ықылас – кiтап пен оқушы Абай арасында туған жақсы бiр ұғынысудан. Орыс тiлiнде жазылған ұзақ әңгiменi Абайдың ең алғаш рет еркiн ұғып, тiл бөтендiгiн жеңген кезi осы. Ұғымды болған кiтап бiрiншi өткел болды. Таза, сара, ашық өткелдей. Абайдың көп жылдан берi жетсем деп, тырмысып созылған, арманды жағасына шығаратын өткел.

Биылғы өткен қыс бойы Абай неше алуан "тәпсiрлердi" серiк етiп, жалғыз табандап қадалғаны – орыс кiтабы едi. Аяғында осы көктемде, жаңа дүние саңылауы шын жарқырап ашыла бастағандай болған соң, Пушкинге ауысқан. Қара сөзiнен бастаған. Қазiрдегi өздiгiнен оқып, ұғып келе жатқаны – Пушкиннiң ұзақ әңгiмесi "Дубровский". Тiлiн берген "Дубровский" хиқаясы өзегiн де бердi.

Осы таңертеңгi оңаша отырыста Абайдың бар дүниенi, үй-мекендi, кең тынысты көктемдi өзгеше шат, жарқын көңiлмен сезуiнiң себебi де, сол жаңа тыныс, жақын дос болған, қызық кiтаптан ауысқан әсер едi. Көптен бұндай қуанған да емес сияқты.

Былтырғы жаз бен өткен қыс бойында барлық iстен, сөзден безер боп, қашып жатып алып, үйден шықпай қойғанының да, ендi мiнi, орайы қайтты.

Майбасар, Тәкежан, Жиреншелер бұны сырттан қалжың, әзiл етiп: "Әйгерiмдi алды да, дидарынан көз ала алмай қалды ғой. Аспандап жүрген жiгiтiң жылан арбаған торғайдай топ етiп түстi ғой Байшора қызының қасына!" десетiн.

Абай соны ести түсiп, күле жүрiп, бұрынғы медреседе ынта берген ұқыпты шәкiрт қалпынан танбаған. Ешкiмге iшiн ашып ақыл салмаса да, ендi өмiр өрiсiнiң өзiн де қалаға қарай жақын беттету керек деген. Сонымен, қар кетiсiмен әлi елдiң бәрi қыстауда отырғанда, осы Ақшоқыға көштi. Әйгерiмнiң ғана отауын алып, осы арадан өзiне бөлек қыстау салғызып алмақ боп келген. Жидебайда шешенiң үйi, Оспан, Дiлдәлар қалған-ды.

Абай қора салатын ұсталарымен, жұмысшыларымен және төрт-бес үй көршiсiмен келiп, сол жұмысын жүргiздiрiп жатыр. Қораны салушылар өз жұмысын iстеп жүр. Ол жақта көбiнше Ербол мен Әйгерiм болады. Абай бұл жолы әке-шеше аулынан бiраз ұсақ балаларды, Кiшкене-молда деген тәрбиешi молдасымен, бөлек үй көтерiп, бiрге көшiртiп әкелген. Қазiр көршi үйде үн салып жатқан сол шәкiрттер iшiнде Абайдың Дiлдәдан туған балалары – Ақылбай, Әбiш, Күлбадан және кiшкентай Мағаш бар.

Абай кiтапқа үңiлiп отырғанда, тыстан сөйлесiп, дабыр салып Әйгерiм, Ербол, Кiшкене-молда кiрдi, Кiшкене-молда өзiнiң қайран болған бiр жайын үйге кiрерде, даурыға айтып келедi екен.

– Хұдауәндә! Бүгiн жаңа қораның iргесi көтерiлiп жатқанда, Абай неге бармады? Мен соған хайранмын. Өзi сау ма екен? Әлде сырқат па, – деп үйге кiрген едi.

Әйгерiм еркектердiң соңынан табалдырықтан аттай бере, күйлi үнiмен ақырын күле түсiп:

– Сырқаттан сау, бiрақ бiздiң қора салғанымыздан көрi бұл кiсiнiң бұндағы машақаты қиын ба деймiн. Содан қолы тимей жатса керек! – деп, Абайға қарады.

Абай Ербол мен Әйгерiмнен қораның iргесi көтерiлгенi туралы бiрер сөз сұрап қайырлы болсын айтты. Соның артынан Әйгерiмнiң жаңағы әзiлiне бұ да күле жауап берiп:

– Менiң машақатым кiрпiш қалаушы, үй-дүкен салушы төренiң машақатынан ауыр десем, Ербол екеуiң күлесiң ғой. Бiрақ төренiң еңбегiнiң арты – үй болса, менi де солай, дәл бүгiн таңда қуантып отырған – бiр күй бар! – дедi.

Ербол Кiшкене-молдаға қарап күлдi де:

– Оңаша, салқын үйде, төрт қабат көрпенiң үстiнде қыбыр етпей отырған кiсiнiң машақатынан зор машақат бар дейсiз бе! – дедi.

Кiшкене-молда әлi де Абайға таңданғандай және наразы да болатын:

– Үй-жай сiздiң тұрашақ мекенiңiз. Бүгiн сәт күнi достарыңыз, халал жар жүфтiңiз жақсы бiр тiлекпен жаңа жайдың iргесiн көтердi. Аса жақсы шат тiлекпен көтердi. Сiздiң сол сағатта үй-iшiңiздiң жақсы тiлегiне қатынаспағаныңыз менi шын қайран етедi, – дедi.

Әйгерiм Абайды кiнәламаса да, ақтамақшы емес.

– Бiз молданы да бүгiн шақырып алып, бата қылдырып жақсы тiлекке арнап, бiр бозқасқа шалдық. Молда әруақтарға сыйынып, құран оқып, бата бердi! – дедi.

Абай бұл жайдың бәрiн шын мақұлдағандай, ықылас бiлдiрiп, Әйгерiмнiң өзiн де, бала-шаға, дос-жаранына да осы жаңа үйде жаңа бақыт, тiршiлiк тiлегенiн тағы айтты. Содан Кiшкене-молдаға қарап, көзi күлiмдеп, аз мысқыл әзiл тастады.

– Молдеке, Әйгерiм Ақшоқыдан қора салғанда оқылсын деген де фатиха бар ма едi? Қандай құран оқыдыңыз?

Кiшкене-молда сарғыш жүзi ду етiп ызамен қызарып:

– Сiз фатиха жоқ деп бiлесiз бе? Күллi мұсылман бiлсе лазымдұр, hәрбiр жақсы ниетке, жақсы фатиха бiрге ере жүрсiн. Мен "яразиқұл ғибади" фатихасын оқыдым. Ғайып па екен сол!? – дедi.

Абай бұрынғы сабырлы қалпынша:

– Молдеке, ол қырман көтергенде айтылатын фатиха болса керек едi ғой, "ләухынамадан" солай көрсем керек! – деп едi.

Кiшкене-молда Абайдың фатиха жөнiндегi қалжыңын орынсыз көрiп, қабағын ренiшпен бiр шытынды да, үлкен көк көздерiн дәукес Абайға қарай жалт еткiзiп, үндемей тынып қалды. Мiнезi шадыр, тез ашуланғыш, бiрақ ықыласы таза молданың көңiлiн Ербол ренжiткiсi келген жоқ:

– Абай-ай, жақсы ниеттiң бәрi жақсы емес пе, тәйiр! "Ақ қойдың келдесi, қара қойдың келдесi, мен құдайдың бендесi" дегендi де намаз деп жүрмiз ғой. Оның қасында молданың жақсы үнмен, мақамдап айтқан батасы, қырман түгiл, қорықтың пiшенi туралы айтса да Әйгерiм екеумiзге батаның төресi көрiндi! – деп үй-iшiнiң бәрiн күлдiрдi. Жаңағы, алғаш кездесудегi аз кiрбеңдi жазып жiбердi.

Әйгерiм бұл уақытта Абай алдында тұрған дөңгелек үстелге шашақты, жаңа дастарқан жайды. Тыстан, үнсiз ымменен жас келiншек Злиханы шақырып келтiрiп, шұбат сапыртып еркектерге ұсынды. Абай өзiнiң кiтап оқыған, шаттанған халiн қайта тапқандай боп, ендi Кiшкене-молдаға, Ерболға жаңағы айтқан машақатының рахатын бiлдiрмек болды.

Салқын, қою ақ шұбатты сырлы аяқтан сабырмен жұта отырып, өз алдында жаюлы жатқан орысша кiтаптың беттерiн аудара түстi.

– Қора салған да машақат. Қырман шапқан, былжыр басқан ол да машақат. Бiрақ талай жылдар iзденiп жүрген тiлегiне ұғымды тiлменен жауап қатпай жүрген мұсаннифлер кiтабын өзiңмен ұғысатын етiп алу, ол да аз машақат емес. Мынау Әйгерiм, Ербол куә. Молда, өзiңiз де сезерсiз, мен былтырғы жаз, биылғы қыс бойы бiр ғана талап соңында едiм.

Қазiр мiне сол талабымның салынып бiткен қорасын бiрiншi рет көргендей боп отырмын! – деп, бiраз тоқтап қалды.

Әйгерiм мен Ерболдарға "осы айтып отырғаным түсiнiксiз-ау" деген күдiкпен тоқтаған едi. Ендi тағы бiр жаңа ой келгенде Ерболға қарап сөйледi.

– Мына кiсi, Кiшкене-молда, жақсы бiледi. Ықыласты шәкiрт көп оқыған жылдар соңында, бiр уақыт жайшылықтағы оқып жүрген жылдарынан, айлар, күндерiнен бөлек бiр жаңалық табады. Дүние есiгi жүре бара өзiнен-өзi, оның ақыл көзiне, кең ашылып кеткендей болады. Оқушы, талапкер тiрлiгiнде ол ең бiр бақытты шақ. Бұны мына кiсiлер, молдалар, "мұталағасы ашылғаны" дейдi. Мен, өздерiңе мәлiм, көп iзденген, ұстазсыз шәкiрт халiмде, орыыстың тiлiнен сол мұталағам ашылған шаққа жеткендеймiн. Соған, Әйгерiм, Ербол, сендер Ақшоқыдағы қораның iргесiн көтерген кезде жеттiм десем болғандай. Менiң машақаттарымның да осындай сыры бар едi, достар, – дедi.

Бұл сөздi айтып тоқтағанда, Абайдың жүзiнде ақшыл сұрғылт тартқан бiр қобалжу бiлiндi. Тегiн сөз айтпаған сияқты. Сирек шығатын шыншыл, қуаныш толқыны.

Жарының түсiнен шынын жақсы танып, бағып өскен Әйгерiм Абайдың осы халiне қоса қуанғандай. Әлденеден көзi жасаурап, қызара сүйсiндi. Абайға мейiрлене қарады да, сыпайы күлiп:

– Ендеше шаттық молы сiзде екен. Қайырлы болсынның үлкенiн сiзге айттық бiз! – деп, Абайға жаңадан шұбат құйып, оң қолымен ұсынды. Ербол жауап қатқан жоқ. Бiрақ iштей табысқан көңiлмен, ақырын ғана күлiп қойды.

Бұл екеуiнен Кiшкене-молданың көңiлi басқа шықты. Ол әлi де Абайды мақұлдаған жоқ.

– "Мұталаға ашылды" демек, Мантих, Ғақайыдты оқып жүрiп, "Қафия", "Шарх-ғабдолланы" өз талабымен халфесiз, хазретсiз, дәрiссiз фәhiмлейтiн болса, соған айтса ләзiм. Болмаса, орыстың әллә нинди "шитри-мытриын" фәhiмләдiм деп, "мұталағаны" бұл жерде сөз қылу мүмкiн емес. Оныңыз hәм хата, Абай! – дедi.

Абай әуелi қабақ түйiп, бiр сәт қатты ашуланып, "тоқта, молда!" деп, зiлмен тыйып тастады. Артынан бiраз үндемей отырып, шұбаттан бiр жұтты да, салмақпен сөйледi.

– Бiздiң бүгiнгi хәлфә, хәзрет, көп ғұламаларымыздың осындай бiр соры бар едi. Кiшкене-молда, сiз де содан арылмаған жансыз ғой!

Кiшкене-молда қазiр тоқтайтындай емес екен:

– Абай, сiз исламият, ғарабият жолында сөйлесеңiз, мен ешнәрсе айтпас едiм. Сiз кiмнiң кiтабын, ненi айтып отырсыз? Дүнияуи ғылым мәжүси, насранилерде қаддимнен бар болатын, бәлки ешбiр мұсылман ғалимi оны өзiне қанағат қыларлық, шүкiрана етерлiк бiлiм санамағаны қайда? – дедi.

Абай, жаңа бiр бахас, ұзақ бахас боларын аңғарса да, Кiшкене-молдамен сөздi ұзартқысы келмедi. Ойында көп дәлелдер бола тұрып, молданы тоқтататын бiрер-ақ сөздi айтуды қажет деп бiлдi.

– "Ешбiр ғұлама" дейсiз, "айтпаған" дедiңiз. Өзгенi қойғанда пайғамбардың хәдисiнде, ғұламаның жазу жазған қара сиясы -шәhидтiң қанынан қымбат" деген сөздi қайтесiз? Екiншi – ғалемнiң, инсi жанның жаралмыш тарихын, тек "Қыссасүл-әнбиеден " бiлген бiлiмнiң аты да бiлiм бе? Адам қауымының, бар нәсiлiнiң мiнез-құлқын тек қана "Қырық-хәдис", "Лаухынама", "Фихқкәйдәни" тұрғысынан танып бiлген де жұбаныш па? – деп едi.

Кiшкене-молда бұған да жауап қатты.

– Ол аз болса, оқыңыз! Бар ғұмырыңызды сарф етiп оқып көрiңiз. Бәлки, мұсылман ғұламаларын оқыңыз. Сiздi бiр ғұмырыңызға жетерлiк бiлiм содан да табылар!

Абай ендiгi сөздi кең өсиетке салды.

– Мен сiзге хайранмын да, молда! Мұсылманшылық қағидасы" ғылым қайда болса, кiмде болса, сонан ал " десе болар едi. Сiз айтқан өрiс менiң де бiраз шарлаған жерлерiм. Мен ғылымның, яғни фәннiң, көп ғасырлар бойы адам баласы жиған қазынасына қол артамын деп, сапар шектiм. Сiз оқымаған адам болсаңыз бiр сәрi. Өзiңiз ұстаз саналасыз. Бiрақ, ғылымды бiр-ақ жолдан, бiр-ақ тар асудан iзде дейсiз. Ғылым демек, шексiз кең дүние демек емес пе едi. Мұсылман ғұламаларының даналары Сократ хәкимнен, Афлатоннан, Аристотельден оқымап па? Солар мұсылман ба едi! Айлар, жылдар бойы iздеп отырған бiр талибұлғылымды көресiз де, iзденбе, алысқа ұмтылма " деп етектен тартасыз! – деп, бiраз отырды. – Қысқасы, бұл жолда сiз бенен бiз ұғыспаспыз. Тек әрбiр өмiр, әрбiр талаптың өзiнiң жететiн бiр бәйге төбесi, қарақшысы болады ғой! Сол жерде сөйлесермiз! Менiң талабым – талап, өрiсiм алдымда. Сөз тәмам! – дедi де, сырлы қара шақшаны тырнағымен сырт-сырт қаға түсiп, насыбайын атты. Өңi тағы да қобалжып барып тоқтады.

Ербол бағанадан үндемей тыңдап отыр едi. Ол оқымаған болса да, байымдағыш, жүйрiк көкiрегiмен өзiнiң досын мақұл көрген-дi. Ендi қалжыңға салып, сылқ-сылқ күлiп алды.

– Мен өзiм қарапайым кiсiмiн. "Дүмше молда дiн бұзар" дегеннiң қандай болғанын да көп аңғармаймын. Бiрақ бiр түйгенiм бар. Оны да Абай арқылы аңғарып жүрмiн. Осы бiздiң молдаларымыз кейде мұсылман емес елдiң өнерiне келгенде, кәдiмгi осы өзiмiз көрiп жүрген Тобықты iшiндегi Ырғызбай, Жiгiтек мiнезiн iстеп кетедi. Әдiл де болса Қарабатырдың, Әнеттiң, Бәкең мен Борсақтың сөзiн өре бастырғысы келе ме, бiздiң мына Майбасар, Тәкежан, Бейсембiлердiң?! – дегенде, Абай қатты күлiп, сүйсiнiп кеттi. Ербол өз сөзiн аяқтай түстi. Бiздiң молданың орыс кiтабы мен өнерiне iстеп отырған зорлығы дәл Майбасардың Құлыншақ балаларына iстеймiн деген зорлығы секiлдi деп бiлемiн, – дедi.

Ерболды Абай, Әйгерiм ғана емес, шұбат құйып отырған нұрлы жүздi, сұлу келiншек Злиха да қостаған. Абай Ерболға сүйсiнгеннен қатты күлдi, көп күлдi. Кiшкене-молда бұл мiнездердiң бәрiн тәрбиесiздiк, тұрпайылық сияқты танып, қабағын қатты шытынды да, үйден шығып кеттi. Көршi үйдегi шәкiрттер ортасына ызғарлы, ашулы жүзбен жеткен сияқты.

Молда барған мезгiлде балалар үйi, кешкi қозылардың үйшiктегi маңырағанындай, тегiс шулап жөнелдi. Жамырай үн қатты. Осы кезде Әйгерiм тұрып, есiктен аттап, тысқа шыға бере, келе жатқан бiр аттыларды көрiп, үй iшiне хабар бердi.

Үлкен ауылдың көшi келе ме екен? Бiр екi атты келедi ғой. Бұлар кiм өзi? – деп едi. Ербол үйде отырып:

– Кiм тәрiздi? Көш болса болар! – деп тысқа шығуға айналды. Әйгерiм келе жатқандарды әлi де аңғара алмай қадала қарап тұрып:

– Бiреуi еңгезердей бiр үлкен кiсi! – дедi де, артынан тез күлiп жiбердi. Жаным-ау, алпамсадай болған кiм десем, мынау Кенжем ғой. Сол емес пе? – деп үйден жаңа шыққан Ерболға бұрылды.

Әйгерiмнiң Кенжем дейтiнi Оспан болатын. Оның хабарын естiгенде, үйден Абай да шықты. Үлкен ауылдан, қалың елден айдан артық уақыт бөлек көшiп кеткен аз үйлi топ, қазiрде көп елдi, көп туысты сағынып қалған сияқты. Көк жетiлiп, жаз жадырап шыққанша қыстаудан ұзамай, Жидебай мен Шыңғыста қалған Құнанбай ауылдары ендi көшiп келiп, көктем кезiн осы Ақшоқының алдындағы кең шалғынды, мол сулы Қорық бойында, Ащысу өлкесiнде өткiзбекшi.

Сол арттағы елдiң көшiп келетiн мезгiлi жеткен едi. Абай ауылға тақап қалған Оспанды көрiп, жаңағы Әйгерiмше о да таңғалды. Оспан шұбалаң құйрық, семiз торы атқа мiнген. Үстiнен қыс киiмiнiң бiрi, қалың күпiнi тастамаған. Аяғында саптама етiгi бар. Басына киген тымағы да қыс тымағы сияқты, қалың, ұзын жүн елтiрi екен.

Атын сипай қамшылап, сумаңдатып, қатты аяңдатып келедi. Денесi еңгезердей болғанда, қалың киiм онан сайын зорайтып, молайта түскен. Бұл көрiнiстегi Оспан Тобықтының бүгiнгi ортасында ешкiмге ұқсамаған, алып батырдай. Соқталы, зор торы аттың тiзесiне шейiн ұзын сирағы созыла түскен. Етiгiнiң басы атының қолтығынан аса салбырап келедi. Абай өзiнiң iнiсiн, осындай көп көрiспей жүрiп кеп бiр қараған кезде, жаңағы Әйгерiмше ұдайы таңданып барып танитын.

Бiрақ бұл жолы сол таңданғанын сыртына шығарған жоқ. Елдi сағынған ауыл адамдары, Оспан мен оның қасындағы жолдасы Дарқанды көңiлдi, жадыраңқы жүзбен қарсы алды. Әйгерiм Оспанның алдынан шығып, сыпайы жүзбен атын ұстады да, қысқа ғана амандық айтып кiшкене әзiл қатты:

– Кенжем! Түн қатып шыққансың ба? Алыстан келген жолаушыдайсың ғой! – дедi.

Абай Оспанның сәлемiн алар-алмастан:

– Көш қайда? Әке-шешең аман ба? – деп бастырмалатып, жөн сұрай бастады. Оспан ауылдың бүгiн жақын жерден, мынау Орта-ақшоқының арғы жамбасындағы Есiргемiстен көшiп, Қорыққа қарай кеткенiн айтты да, үйге кiрдi. Денесi кесек, алыптай болумен қатар, осы кезде жиырманың iшiне кiрген Оспанның ерте шыққан сақал-мұрты да ұзарып, өсiп қалған екен. Бiрақ жат денелi жас жiгiттiң сақал-мұрты селдiр, сұйық күйiнде сояулап шыққан.

Жылқының қыл түбiндей боп, әрбiр түгi үдiрейiп, шанжаулап, қыңыр бiткен. Үлкен отты көзiнде шала ұйқы қанталатқандай, салқын қызғылт бар. Өңi Абай реңдес болғанмен, одан гөрi суықтау, қалың, қара сұр келген. Қырыс қабақ, қою қастың астында көз етi де қалыңдау, томпақтау. Әйгерiм шай әзiрлетiп, түстiк қамдату iсiне кiрiсiп Злихаға ақырын бұйрықтар бере бастап едi. Оспан ол қимылдарды мезгiлiмен сездi де, Әйгерiмге ас қамын қамдамауды бұйырды.

Белiн шешкен де жоқ. Әңгiме-кеңеске сараң, Абай сұраған әр сөзге қысқа, келте, күңгiрт жауап бередi. Ақшоқыға бұлар әкелген жаңа хабардың бiр ауыр, суығы да бар едi. Құнанбайдың Тәкежан мен Қаражаннан туған ең үлкен немересi, сүйiктi немересi 12 жасар бала Мақұлбай, көктемнен берi науқас едi. Кеше сол қайтыс болыпты. Сөйтiп көшiп келе жатқан ауылдар қаралы, жылаулы екен.

Осы хабарды естiген соң, Абай Оспанның жабырқау жайын содан деп бiлдi. Iнiсiнiң үйленгенiне жетi жыл болса да, өзiнде бала жоқ едi. Тәкежан мен бұл екi туысқан көп достық татулықта болмағанмен, Оспанның мынау жадаулығын, мұңдылығын Абай жақсы көрдi. Iнiсiнде суық жүз, қатал қабақтың ар жағында жатқан бауырмалдық, мейiрбандық барын танығандай боп, сондықтан ырза едi.

Ендi көп сұраулармен Оспанды қажаған жоқ. Шұбат iшiп, сусын қандырған соң, Абай үнсiз отырып қалғанда, Оспан мен Дарқан қыстау салғыза кеткен ауылдан сол iстiң барысын сұрастыра бастады. Бiрақ ол жөнде Абай жауабы да сараң болған. Оспан ендi Ербол мен Әйгерiмнен сол шаруа жөнiнен көбiрек қанғысы келдi.

Ол өзi мал бағуға, шаруа меңгеруге, мал-жан иесi болуға да Абайдан сонағұрлым икемдi, орамды болатын. Оспан өз ағасы Абайдың шаруа шеберi емес екенiн бiлетiн-дi.

Қар кетiсiмен Абай Ақшоқыға көшкенде оған керек ұста-шеберлердi, қайратты жұмысшыларды, аспап-жабдықты, ең аяғы ұн-шай, азық-түлiктi де түгел қамдап, өз қолымен сайлап жөнелткен Оспанның өзi болатын. Бiрақ Абайлар көшiп кеткеннiң артынан, үй iшiне, шешелерiне қалжың етiп:

– Бiздiң Абай бiр жоқ ырымды бастап, жылпос жiгiт болыпты. Шаруаның қара қыртысын айналдырар сол. "Осы сен сөз айда, мен мал айдайын десем, биыл өнер тауып, қора салам деген бопты. Жетiстiргенiн көрермiз! – деп, күлiп қалған-ды.

Қазiрде шаруа жайын сөйлескенде, Абай үлкен емес, Оспан сонағұрлым үлкен, тәжiрибелi кiсi сияқты көрiндi. Салған жерден Абайдан:

– Неше ұя қырман шаптыңдар? Неше мың кiрпiш құйдың? Қалыбың қандай? Жiгiтiңнiң алды күнiне қанша құяды? Қораның iргесiн немен көтердiң! – деп, қадай-қадай сұрай бастап едi, Абай көбiне жауап бере алмай, Ербол мен Әйгерiмге қарай жалтақтай бердi. Оспан көңiлсiз едi, сондықтан күлкi еткен жоқ. Бiрақ Абайдың қора салу жөнiнде бел ауыртып қимыл қып, бас қатырып ой бөлмегенiн салған жерден аңғарды. Ақырын ғана езу тартып күлiп, Әйгерiм мен Ерболды қолға алды.

Әйгерiм Мақұлбайдың өлгенiн естiгеннен берi, үнсiз жылауда едi. Оспан аздан соң оның жылағанына қараған жоқ. Мына шаруа жөнiнен жауап қатып, сөйлесiп отыруын талап еттi де, соған ерiксiз көндiрдi. Аз әңгiменiң артынан, Оспан жұмыс басына бармақшы боп, Әйгерiм мен Ерболды ертiп, үйден шығуға айналды. Дәл есiктен шығарда, өзге жұрттың бәрiн жөнелтiп жiберiп, үйде жалғыз қалған Абайға бұрылып, бiраз үнсiз тұрып:

– Абай, атыңды ерттетiп менiмен бiрге Қорық жаққа жүрерсiң. Үлкен үйге, әкеңе сәлем бересiң ғой! Тәкежандiкiне де құран оқырсың. Және осының бәрiнен басқа, менiң өзiңмен ақылдаса келген бiр үлкен жұмысым тағы бар. Бiр сөзiм боп тұр! – дедi.

Абай iнiсiнiң жүзiне барлай қарап отырып, бағанадан бергi түйiлгенiнiң шын салмағы осы соңғы сөзiнде екенiн аңғарды.

– Немене, ел пәлесi ме? – деп едi. Оспан әзiрше томаға-тұйық қана жауап қайырды.

– Ел пәлесi ме, ағайын ызасы ма, несi екенiн өзiң аңғарарсың. Әйтеуiр бүгiн саған бiлдiрмек сөзiм бар, атыңды алғыз! – дедi де, шығып кеттi.

Абай мен Оспан Ақшоқыдан Қорыққа қарай аттанғанда, қастарына Кiшкене-молда, Дарқан екеуi бiрге ердi. Кiшкене-молданы Тәкежанның баласына құран аударуға Ұлжан шақыртқан екен. Қастарында көлденең кiсiлер болғандықтан, Оспан Абайға айтам деген оқшау сөзiн бастаған жоқ. Көбiнше жол бойы қораны қалай тез салдырудың қамдарын айтумен болды. Пiшен шауып, қыстың мал азығын молырақ қамдап алу жөнiнде айтты. Шыңғыс пен Жидебайдай емес, бұнда қар қалың, қыс қатты болады. Бұл өлкенi қыстаған ауылдар бiр жағынан пiшенге сүйенiп шықпаса, жақжұтынан арыла алмайды. Әсiресе, Абай қыстауына жақын болатын Тесiпшыққан өлкесiнен мол қылып пiшен шапқызу қажет. Осы жайды еске алумен қатар, Оспан қазiр мынау Қорыққа келiп қонған көп ауыл, бай ауылдың қысқы Абай шаруасына залалы тиетiнiн ескердi.

– Жылдағы көктемдегi дағды бойынша, қалың ауылдар көп малымен осында орнап қалды. Анау баланың өлiмiнен әурешiлiкте болып, мен де мезгiлiмен ойламай қалыппын. Болмаса, биыл iргенi алысырақ салар едiк! – дейдi.

Бұл да Абайдың ойламаған жайы едi. Iнiсiнiң алдағыны болжаған қамқорлық сөздерiне ырза болды.

– Бұның да ақыл екен. Осы маңда отырған Әнет, Көтiбақша: "малыңды әрi қайыр, қорығыма түстiң көгiмдi жедiң" деп, мен қайсысына сөз қатайын. Шешеңмен, туысқандарыңмен сөйлесiп, бiздiң қысқы қамды өзiң ескерерсiң! – дедi.

Оспан Абайсыз да ескерген екен.

– Мынау баланың жетiсiн берiп, алғашқы бата оқушыларды атқарып алсын. Бiр он күн шамасында, осы қонып жатқан ауылдың бәрiн де көшiрiп, қыстау мен Қорығыңның маңынан алып кетемiн. Биыл Ащысудың тасқыны мол, жайылымы кең көрiнедi. Тесiпшыққанның пiшендiк көгi содан кейiн де тез жетiлiп кетедi. Пiшенсiз болмайсыңдар! – деген.

Жолаушылар Ақшоқыдан шыққанда, Қорық бойында тек шұбартқан нөпiр, қалың мал көрiнгенi болмаса, тiгiлген үй, жайғасқан ауыл жоқ едi. Абай ендi байқап келедi. Ұзындығы тай шаптырымдай өлке бойына кем қойса он бестей ауыл қоныпты. Араларын жиi салып, өрлей, құлдай үйлер тiккелi орнап жатыр. Әр ауылдың тұсында қой-қозысы, сиыр-түйесi, мол жылқылары шұбартады. Ен сулы көк шалғында, әдемi көктемдiк соныда мал атаулы тыныш рақат тапқандай. Дағдыда өрiс, жайылыста жүрген малдай көп қозғалып, бытырап, шашырамайды. Қалың көктiң арасында, тұмсығы тиген жерде, көкмайса жас шалғында қадалып, жабысып қалғандай. Мал тұяғы тимеген шүйгiн қонысқа келгенде, алғашқы күн, бар түлiктiң iстейтiн мiнезi осы. Оспан мен Дарқан қазiрдегi Қорық бойындағы мал жайын, көктемнен берi күнде бағып жүрген тәжiрибелерi бойынша тез таныды.

– Мал жарықтық жер қадiрiн адамнан артық бiледi-ау. Қорықтың сонысына кенедей қадалып, жабысып қапты. Қыбыр етпейдi ғой! – деп, Дарқан өз байқауын топшылағанда, Оспан да мал ажарына сүйсiне түстi.

– Жылда көктем сайын келетiн мекен ғой. Тiптi сиырға шейiн де Қорықты сағынғанын бiлдiрiп жатыр! – дедi.

Сондай қыбырсыз қалың шұбар мал тобының арасынан, ойдым-ойдым алаңынан тiгiлiп жатқан үйлердiң бейнесi көрiндi. Абай сол үйлердiң, жап-жазық, тап-таза көк далада бiрсiн-бiрсiн туып, өлкенi толтырып бара жатқан шарасын байқап келе жатыр.

Ауылдар қалың шоғыр көштерiмен қатар көшiп, қатар жеткен болу керек. Барлық ауылда да керегелер бiр шамаға жайылып, шаңырақтар бiр уақыттарда көтерiлiп, уықтар қатар шаншылады. Қызыл жосамен боялған ағаш үйлердiң сүйегiн жиiлеп шаншылған уықтар айқындап көрсетедi. Тағы бiраздан соң қызыл шiлтер ағаш сүйектердi құлаш жайып, кең созылған туырлық, үзiктер басып, шаңырақтарына төрткүлдi түңлiктер қонады. Ендi теп-тегiс көк жазықта, жасыл дария жүзiнде даяр үйлер орнап жатыр. Әне тамам қалың ауыл ортасында Ұлжан отыратын үлкен үй тiгiлдi. Бұл ауылда сол үй тiгiлiп болған шақта қатардағы өзге ауылдардың бәрiнде де сондай үлкен үйлер ең алдымен тiгiлiп жатыр.

Ақшоқыдан осы ауылдар қонып жатқан қоныс құнан шаптырымдай жер едi. Жолаушылар шыққан жақ биiк төскей болатын. Содан Қорыққа жеткенше, ауылдардың қонысын, үй тiгiсiн бiртiндеп санағандай, түгел көрiп келген жолаушылар, Ұлжан аулына келiп жеткенше, барлық үйлер тiгiлiп болды. Он бес ауыл елсiз өлкеге, көшпелi жәрменкедей жанды қызу тiрлiк орнатты. Әр ауылдың бiр шетi байлық, бiр шетi жоқшылық, қайыршылық боп орнады. Шеткi қара лашықтар, қос, күркелер де, ең соңынан болса да – ендi бас қалқитқан едi.

Абайлар үлкен үйге түскен жоқ. Ұлжан аулының жанына iргесiн тiреп, аса жақын кеп қонған қаралы ауыл – Тәкежан аулына келдi. Болыс болғаннан берi қарай малданып, байып алған үлкен отау қыс пен жаздың бәрiнде де өз көршiлерiмен бөлек ауыл қонып жүретiн. Тек Мақұлбай бала өлгеннен соң соңғы күнгi қоныстарда, үдере көшкен сапарда, Ұлжан Тәкежан аулын өз аулына жақын қондырып келе жатқан-ды.

Ұлжан болсын, басқа үлкендер болсын, қазiр көбiнесе өз үйлерiнен көрi сол Тәкежан үйiнде, ертеңдi-кеш мезгiлдерiн өткiзетiн. Ер жеткен тұңғыш баласы өлген Тәкежан мен Қаражанға бұл ауылдың үлкендерiнiң қазiргi күндердегi тiлеулес мейiрi басқа болатын.

Жыласуда, жұбатуда, жас әруақтың артын күтуде бiр Ұлжан емес, Құнанбайдың өзi де әншейiндегi дағдысынан бөлек, баласы мен келiнiнiң айналасына көп үйiрiлiп жүрген-дi.

Абай Тәкежан үйiне ат қойып келген жоқ. Жас балаға ат қою жақсы ырым емес. Және жанкүйерлер сыналатын қаза бұл емес, Мақұлбай үшiн Абай да әрi аға, әрi әке шендес. Тыста тұрған Тәкежанмен Абай құшақтасып көрiстi де, үйде дауыс айта бастаған Қаражанға, басқа әйелдерге, дағды бойынша: "құлыным, құлыншағым" деп, үн салып, жылап кiрдi.

Үй iшiнде әйел-еркек те көп, жұрттың бәрi жылаулы. Абаймен Кiшкене-молда Қаражаннан бастап, Айғыз Ұлжан сияқты үлкен әйелдердiң барлығына көрiстi. Төрде отырған әкесi Құнанбайға, Қаратайларға ғана көрiспей, солардың қатарынан төменiрек жерден орын алып, үндемей жыласты.

Аздан соң көп жылаулар басылып, Қаражан жалғыз өзi аналық зарын шығарып, азырақ жоқтау айтты. Қайғы үстi болса да, Абай Қаражанды сынамай қала алмады. Айғай салып жылаған жеңгесiн алғаш көргенi осы едi. Оның даусы ұнамсыз, жарықшағы бар, еркек үндi, беймаза екен. Сөзiн де Қаражан жанын қинап, қиылып, толғап шығармаған, Мақұлбай жақсы бала, қимас бауыр болса да Абайдың оны аяған жүрегiне Қаражан үнi кесек тидi. Сол себептi, Абай жылаудан тез тыйылып қалды. Жыласу арты Кiшкене-молданың зор, сұңғақ үнмен, бұхар мақамымен бастап кеткен құранына сайды.

Құран оқу басталысымен Құнанбай басын төмен салып, мүлгiп, жалғыз көзiн жұма түстi. Әлi жылауын тоқтатып болмаған келiнi жаққа сол қолымен ишарат жасап, "тоқтат" дегендей еттi. Қаражаннан жоғары отырған Айғыз, Қалиқалар Құнанбайдың қимылын көре сала, келiнге!

– Тоқта, құранмен таласпа! – дестi.

Осы үйде шайға, түстiкке қарап, Абай мен Оспан ұзақ отырды. Ас үстi болмаса, өзге уақытта отауда адам сирек болған едi. Күнi бойы тапжылмай о тырып қалғандар Құнанбай, Қаратай, Ұлжан. Және, үлкен ақ жастыққа құран бетiн ашып салып, соны аударып отырған Ғабитхан молда бар. Басында сәлдесi, көзiне көзiлдiрiк киген. Жирен сақалы бұл күнде молайып, ұзарған Ғабитхан молда аса бiр ықыласты, минажат үстiнде сияқты.

Құран жүзiне сүзiле қараған көздерi кей уақыттар жұмыла түсiп, сыбырлай күбiрлейдi. Жатқа бiлген сүрелер тұсын жұмулы көзбен оқып өтедi. Бұлардан соң үйде қалған Абай мен Оспан және Кiшкене-молда едi. Кiшкене-молда Құнанбайдың ақырын сыбыр еткен әмiрiнен соң, дәретiн алып, өзiмен бiрге ала келген құранын ұстап, Ғабитхан молданың төмен жағынан жастық қойып, шарафатты кiтабын жайып салды. Жылдам суырыла сыбырлап, құран аударуға кiрiстi. Үй iшi ұзақ жым-жырт болды. Оспан Абайдың ығына таман шалқия отырып, иығы мен басын жүкке сүйеп, қалғып кеттi. Абай мен әкесi арасында бұл отырыста бiрер ғана амандық сөзден басқа мәслихат шырай болған жоқ.

Құнанбай осы өткен қыс аяғында, төрт жылға тақау үрдiс, ұзақ жол жүрiп, Меке сапарынан қайтқан едi. Бұл күнде ол қатты ағарып, үлкен кәрiлiкке жеткен. Сүйектi денесi әлi де қапсағай, зор болғанмен, бет ажымы мол. Қуаң тартып тозған ажары, бiр кездегi үлкен, қатал, қуатты адамның әл-шамасы азайғанын танытады. Басында хаж сапарынан киiп қайтқан шошақ төбе ақ тақиясы бар. Иығында сырма жаға, Тобықты елi кимейтiн, жұқа жiбек, ақ шапан. Даусы қай сөздi, қай жайды сөйлесе де бұл күнде бұрынғыдай қатқыл, қою үнмен бiлiнбейдi. Ақырын, баяу ғана сөйлейдi. Қасындағы Қаратайға, Ұлжандарға қарағанда, қазiргi Құнанбай бөлекше ортадан, өзгеше ұстаз көрiп өскен жан тәрiздi. Сыртқы ажарымен софыяна, мүләйiм, пұшайман жан болған тәрiздi.

Ол Мекеден келгелi Нұрғанымның үйiнде шымылдықты түсiртiп, өз мекенiн өзiнше намаз орнына айналдырған-ды. Барлық жұрттан жасырынғандай аулақ жататын. Қазiрде тек мынау баланың өлiмi осы жұрттың арасына оны ықтиярсыз келтiргендей. Құнанбайды күңгiрт, үнсiз сағаттарынан, оқта-текте аз мәжiлiске тартатын адам – өз тұрғыласы, қарт Қаратай.

Абай әкесiнiң бұнымен сөйлесер сөзi жоқ екенiн бiлгендiктен, күн бойы үнсiз отырды. Сөз қозғалса, ол тек Құнанбай мен Қаратай арасында. Мекеден алғаш келген күндерiнде Құнанбайдан Қаратай көп нәрселер сұраған едi. Ондағы Құнанбайдың айтқаны барыс-қайтыс жол жайы болатын. Өзi тiлесе, кiмдi болса да сөйлете бiлетiн орамды, ептi Қаратай, Құнанбайды қазiр де сөйлете бастады. Дәл осы халге орынды болған, дiндар адамдар әрқашан ықыласпен айтуға парыз саналатын бiр жайларды сұрайды. Онысы Мәдине мен Мекедегi Құнанбай хажы зиярат қылған әруақтардың қабiрлерi туралы болатын. Құнанбай қолына тәсбихын алып, соны тарта отырып, "Мәдинеде кiмдер қабiрi бар?" дегенге жауап айтты.

– Мәдинеде Рәсулалланың, хәзрәтi Әбубәкiр, Ғұмардың және хәзрәтi Фатиманың жатқан жайларын зиярат қылдым! Кейiн тағы бiр күндерде – хәзрәтi Ғаббас, хәзрәтi Хәмзә, хәзретi Ғұсман қабiрлерiн зиярат қылдым! – дедi.

Қаратай ынталы, дiндар мұсылман жүзiне енiп:

– Ол жерде бұл аталған әруақтардан басқа, сахабалардан жан бар ма екен? – дедi.

Құнанбай бұл сөзiне де ынталы бейiлмен жауап қатты:

– Сағды бин Уақас, Ғабдырахман бин Ғафу және хәзрәтi Ғайша да сонда жай тапқан екен. Бұларды пайғамбарымыздың дос-жарандарының жайлары дейдi, – дегенде, Ғабитхан молда, құраннан бетiн бұрмай отырып:

– Ғашрай мұбашшара десе лазым! – дедi де, құранын аудара бердi.

Құнанбай молдаға тағзым еткендей бас иiп: "дұрыс айтасыз, молда, мен өзiмiздiң тiлiмiзде айтып жатырмын", – дедi.

Осыдан кейiнгi әңгiмеде Құнанбай Мәдине мен Меке арасындағы сапарын баян етiп, Шамнан шыққан керуенге iлесiп, 13 күн бойынша түйемен Арабстан шөлiн кезгенiн айтты. Қаратайдың сұрауымен: Мекеге кiрер алдында қай орында ихрам байлағанын, Ғарафаға қалай шыққанын бәйтолланың iшiнде, қағбада неше ракағат намаз оқығанын, бәрiн де баян еттi. Мекеден аттанғанда, әуелi жаяу жүрiп шыққанын, содан қайтыс сапарына шейiн тағы бiр еске алып өткен едi. Асықпай iшкен шай кезiнде де, түс ауа келген түстiк кезiнде де Құнанбай Қаратайға зор құрмет көрсетiп отырды.

Абайлар аттанар кезде Қаратай тысқа шығып кеткен-дi. Құнанбай күн ұзынғы мәжiлiсiнiң артын қорытқандай боп, Ұлжанға қарап:

– Оқымаған қазақта Қаратай көкiрегiндей жүйрiк көкiрек аз-ау. Сұрап отырса да, сол мен көрген көп жайды өз көзiмен көргендей, көкейiне қондырған! – дедi.

Ұлжан Қаратайдың сөз бастап, бүгiн Хажыға көп жайларды айтқызғанына iштей алғыс айтып отырған. Қазiр ерiнiң сөзiн қостады.

– Тiлеуiң бергiр, жүйiрiктiгiнiң пайдасын жаңа көрдiм. Сiздiң бiзге көп шешiлiп айтпайтын әңгiмелерiңiздi айтқызды. Соншаны көрiп, бiлiп келiп, iшке тығып тастағандай едiңiз. Қоймадағы теңдей, көңiлде жүргенiңiздi айтқызып, сiздi де жадыратты ғой! – дедi.

Сирек сөйлесе де тегiн сөйлемейтiн Ұлжанның сөзiнде, Қаратайды мақтауымен қатар, өзiнiң ерi Құнанбайды сәл бiр әзiлмен, сыпайы ғана шанышқаны бар едi. Ол жайды Құнанбай мен Абай екеуi де сездi. Абай ақырын езу тартып шешесiне қарап күлгенде, Құнанбай Ұлжан мiнезiнен, нәпсiлiк бiр жеңiлдiк аңғарғандай боп, қабағын шытына түстi. "Әйел заты әйелдiгiне бағады. Бұлар көзiнше мiнәжатты да iшкi сырдай, шашпау қажет" дегендей болды. Тәсбиғын жиi тарта түсiп, өңiн Ұлжан жүзiнен шұғыл бұрып алып, тәhлил айтып, сыбырлап кетiп, дұғамен бет сипады.

Абай әкесiнiң Қаратайға айтқан жаңағы әңгiмелерiн еске алып, одан шешесiнiң шебер әзiлiн ойлап және әкесiнiң ендiгi мына мiнезiн бағып отырып, iштей мысқылмен қарады. Қажыған кәрiлiктi күлкi етейiн деген ойы жоқ едi. Бiрақ ажуа боларлық хал өзiнен-өзi амалсыз оралғандай. Құнанбай туралы қазiргi ойы – күлкi ғана емес, күйкi, жұтаңдықты да танып отыр.

Төрт жыл кәрi сүйегiн сүйретiп, шығанға барып келгенде, адамның әкелетiнi: "Ана жерде бiр мола, мына жерде бiр мола деу болса, не деген аз табыс? Оның үстiне, үй iшiнен, жар-жаранынан, бала-бауырынан бет бұрып, бұғып жату тағы болса, ол қаншалық ұтылыс?" деп, әкесiнiң ендiгi қалпына, әсiресе, қарны ашқандай қарады.

Аздан соң Оспанды ертiп Тәкежанның үйiнен Абай аттанғанда күн кешкiрiп, екiндiге тақап қалған екен. Екi туысқан кешкi қоналқада қайда боларын шешпесе де, атқа мiнiсiп, өлкенi, өзендi бойлады. Кешкi суға келiп жатқан қалың жылқыларды шеттей жағалай түсiп, ешбiр ауылға соқпай, белгiсiз бiр сейiлге шыққандай. Осылайша атқа мiнiп, оралып қайтуын Оспан тiлеген соң, бағанағы сөзiн айтар деп, Абай үндемей ерген-дi. Бiрақ бұл жүрiсте де Оспан сөзiн бастағанша көлденең бiр жай олардың келелi сөзiнiң арасына түсiп кеттi. Ол күйдiң себепшiсi – бұл екеуiнiң аңшы iнiсi, әдемi көк қаршығаны қолына ұстаған, сұлу, жарау, ақ-сұр байтал мiнген Шәке болатын.

Абай мен Оспан өзенге қарай беттегенде, арттарынан Шәке бозбала ағызып кеп қуып жетiп, қастарына орала кеткен. Үстiнде жеңiл шапан, басында сарғыш торғынмен тыстаған жұқа қара елтiрi тымағы бар. Көңiлдi, көрiктi ақ сұр жүздi Шәке, желқайықтай ескен жылпос сұр бедеуiмен лып етiп жеттi де сәлем бердi. Екi ағасына ақсиып, күле сөйлеп:

– Қаршығамның өнерiн екеуiңiзге көрсетейiн деп келдiм, Абай аға, маған ерiп азғантай өзен бойлаңыздаршы. Қанжығалараңызға бiрер үйрек байлап жiберейiн! – дедi.

Абай қызарып, еңкейiп бара жатқан күн астында, топшысы мен омырауы қызыл алтын буын жалатқандай, жылт-жылт етiп тұрған көк қаршығаның реңiне қызыға қарады. Алтындай сап-сары көздерi күн шұғыласына қарсы, қанқұмар қызыл от төгедi. Жалт етiп күнге шағылыса түсiп, қомағай қарайды. Абай қызыққаннан Шәкенiң қаршығасын өз жеңiне қондырып алды. Құс бабын бiлетiн ыңғайлы қимылмен басы-жонын сипады. Ойнақшып отырған құстың айналаға қапысыз, сергек қарасынан шабытты бабын түйдi. Құстың санын да ұстап көрдi.

– Кезiккеннiң қолында өлгелi тұр екен. Түлегi де жақсы екен ғой. Мұны кiм баптап бердi? – дедi. Шәке:

– Баптаған өзiм, қаршыға-лашын бабын үйрендiм ғой! – дедi.

Абай iнiсiнiң өнерiне сүйсiне түсiп:

– Рас, ол – өнер. Кiсi қызығарлық өнер – саятшылық. Бұл талмайтын табандылықты керек етедi. Азамат болғаныңның белгiсi де, ендi бiзге өнерiңдi көрсет. Ердiк кәнi! – деп, астындағы жарау жирен атты тебiне жорғалатты. Өзi де аңды қызық көргенiн бiлдiрдi.

Шәкенiң ақ сұр бедеуi тiзгiн ұшымен сумаң қағып, лыпылдап, алға түсе бердi. Бұлар өзен жағасына тақап қалып едi. Өзеннiң аңшылар көп килiккен тұсы жайылым екен. Бағана атқа мiнгеннен берi осы өңiрде жоғары-төмен сыпылдап ұшып, топ шүрегейлер жүрген. Суыл қанат сұқсұрлар, қос-қостан ұшқан көкмойындар, қоңырлар байқалып жүр едi. Бiрақ қазiр Абай мен Оспан дәл жақын жерден құс көре алмады. Шәкенiң өзi де әлi жақын жердегi құс бейнесiн аңғармаған едi. Ол бiр қалыпты сар желiспен бара жатқанда, алатын жемiн көрген мерзiмдi белгiнi көк қаршыға өзi жасады. Аңшы жiгiттiң қолына төсiн ұрып қалып, "жiбер" дегендей. Ытқи ұшуға дайын әзiрлiгiн жасап қалды. Шәке атының басын тез iрке бере, алдыңғы жағын шапшаң шолып өттi. Бiрақ жақын жерден ұшқан, не су бетiнде отырған құсты шала алмай, бөгеле бердi. Абай осы кезде қатты жүрiп кеп, қаршыға аңғарын байқады да:

– Жiбер, өзi көрдi ғой! – дедi.

Сол сөз әмiр бұйрықтай болды. Көк қаршыға лып етiп, аңшы қолынан жерге қарай құлай түстi. Сұр биенiң тамағының астын ала, қанатымен жер сызып, жасырына жөнелгендей болды. Қаршыға сол аққан бойында өзеннiң арғы бетiне шығып ап, көк шөп арасында бiраз жыбырлап, иреңдей барып, аңшылар көзiнен жоғалыңқырап кеттi. Бұның аңдысын аңдап, үндемей сiлейiп тұрып қалған аңшылардың айтысқан бiр-бiр-ақ сөздерi: "тұрғыға кеттi, тұрғыға кеттi" деу болды. Сол сәтте көк қаршыға өзеннен ағызып қайта берi қарай өте бере, қызыл шапақ астында төсiн жарқ еткiзiп, шаншыла бiр көтерiлiп қалды да, оқыс төмен қарай лақтырған тастай, шаншыла түйiлдi. Бұл құлап түскен тұстан лезде үркiп, әбiгермен шуласып, сатырлап, ұшқан көп қанаттар дыбысы бiлiндi. Шашырай ұшып, жан-жаққа безiп бара жатқан үлкендi-кiшiлi үйрек, қаздар да көрiндi.

Аңшылар аттың басын iрiкпестен ағыза шапты. Қаршыға түскен жерге ең алдымен жеткен Шәкенiң өзi едi. Абайлар да көрiп келедi. Екi сарала қаз арасында көк қаршыға ұйқы-тұйқы, сарт-сұрт майданда екен. Көгалға жайылған саяз судың ортасында, төбеден кеп оқыста басқан қанды тырнақ жауына қарсы, екi сарала қаз жан себiлдiкпен, қатты қимыл етiп жатыр. Бiр сарала қаз қаршығаның астында тулап, үн салып, қос қанатымен су сабалап, қаршығаны шоршыта сүйреп жүр. Екiншi сарала қаз қаршығаның үстiнде. Дәл өзi құс алып жүрген қырандай, соншалық өлермен батырлықпен, қайта-қайта соққылай төнедi. Көк қаршыға, кесек көк болаттай. Қаздар болса жүнiнiң ақ-қарасы, қызғылт сарымен күн сәулесiнiң астында соншалық шапшаң жарқ-жұрқ етедi. Лаулаған жалындай. Аласұрған қарбалас құбылыстары жанталастың ең бiр отты шағын танытады.

Өмiр үшiн жанталастың соншалық шапшаңдықпен ұшқын атып, сәт сайын жүз құбылған шағы. Бiр кесек көк болатты үлкен дүкеннiң қызу көрiгiнiң астына тастағандай. Абай сүйсiнгеннен қарқ-қарқ күлiп, тақап келе бере, аттан секiрiп түстi. Шалшық суды жалдай жүгiрдi. Үйткенi, атынан әлдеқашан түскен Шәке, екi сарала қаздың арасында алысқан қаршығасына әлi қолын жеткiзе алмай жүр. Бұл екеуi қатты адымдап, құстар майданының арасына ендi тақады. Көк құс, үстегi бос сарала қаздың бағанадан бергi соққысын ендi кешiрместей долданыпты. Өз үстiне соңғы рет түйiлiп, тағы соға берген қазға оң аяғымен сарт еттi. Мойнынан ұстай алып, қасындағы суға шолп еткiзiп, шалқасынан келтiрiп, тымақша ұрды. Шәке қуанғаннан:– "Я, әру-ақ!" деп, даурыға бақырып жiберген едi. Ендi бiр сәт болса, астындағы сарала қаз аяғынан құтылғандай. Жон жүнiн жұлдыра, көк құстың сол аяғынан сыпырылып барады екен. Шәке айғайлаған бойында кеп, сол қазды қамшыменен бастан бiр тартты да, баса қалды.

Көк құс өлермен екi сарала қазды бiрдей алды. Бұл – аңшылар тәжiрибесiнде болмастық бiр олжа едi. Ырымшыл аңшы болса: "құсыма көз тиедi" деп, сұқтан сақтанып, өзгеден жасырып қоярлық нәрсе. Екi сарала қазды екi ағасының қанжығасына байлап берiп, Шәке Оспан жанындағы қаздың басын кесiп алды. Жүнiнен шапшаң арылтып, мыйын ойып, қалтасынан ұсақ қант алып септi. Әлi тулап, қаны қайнап отырған болат қанат қыранын азғантай қызылдатып алды да, сұр бедеуге қайта қарғып мiндi. Жаңағы ұшқан құстар тегiс ұзап кеткен жоқ екен. Шапшаң желiп жөнеле берiп алдында отырған бiр топ үлкен үйректердi көрдi. Құсы тағы бұның қолына етпетiнен түскенде, бедеуiн тебiнiп, қатты шабыспен ағыза жөнелдi. Қаршығасын атының сауырына қарай, құлаш жазып кейiндетiп барып, үйректер ұша бергенде, тақау тұстан, құлаштай сермеп, лақтырып жiбердi. Көк құс сол ытқыту ретiнде, топшысын үшкiрлеп, мойнын iшiне тығыңқырап алып едi. Бiр сәт қалқып барды да, содан ары қос қанатын жай отындай жарқылдатып, лып-лып қағып, атылып бердi. Абай тағы сүйсiнiп, қуанып, айғайлап:

– Әдемi тастады, шебер тастады! – деп, шауып келедi.

Шәке құсты лақтырысымен, қамшысын қос бүктеп алып, ерiнiң қасына байлаған дабылды шауып келе жатқан бойында қатты даңғыратып, соғып-соғып жiбердi. Аттыдан үрiккен үйректер басында қарбаласып ұшып едi. Ендi дабылдың шұғыл даурығы шыққанда, бұрынғысынан да сасқалақтап, көк аспанға тiк атылды. Қаршыға бұл кезде сол құстардың астына көсiлiп барып, еркiн жетiптi. Ендi өзге үйректiң бәрiнен биiкке қарай озғындай шыққан сары аяқ, көк мойынға дәл астынан найзадай атылып, сатыр-сұтыр бiр айқас жасады. Көз iлескендей болған жоқ. Бар ынтасы аңға кетiп, әлде не деп айғайлап, екi етегi жалпылдап шапқан Абайға, қаршыға өзi ұмтылған сияқты емес. Қайта үйрек өздiгiнен құлап, қыран тырнағына әлдеқалай арбалып кеп, өздiгiнен жұмарланып iлiнгендей көрiндi. Көк мойынды шалқасынан ұстап, жемсауынан бүрген көк құс созыла көлбедi. Шәкенiң дәл алдындағы құрғақ көгалға топ еткiзiп түсiрдi. Бұл үйректi алысы жаңағы қос қазды алудан да сұлу едi. Абай тамашаға рақаттанғанын айтып бiтiре алмайды.

– Қайран қыран! Не деген бап! Қарық қылды ғой! – деп құсты бiр мақтап, – аңшының, саятшының шеберi өзiң екенсiң! Жiгiт болса, сендей болсын. Ер жеткенiңдi бүгiн бiлдiм ғой! – деп, Шәкенi екi мақтады.

Оспан бағанадан бергi қызықтың бәрiн үндемей ғана, баяу салмақпен тамашалап келген-дi. Тек соңғы кезде ғана ол артта қалып, ат сауырына шалқайып, сақылдап күледi. Қаршыға қызығы үшiн емес, Абайдың жеңiлдiгiн, балаша қуанғанын мазақ етiп, мысқылдап келе жатыр.

Бұл үшеуiнiң арасында, аңшылық тәжiрибесiне жақсы ысылып, өзiн билеп үйренгеннен бе, болмаса жаратылыс мiнезiнде сондайлық сабырлы, ұстамды бiртоғалық болғаннан ба – әйтеуiр Шәке басқарақ. Абай Шәкенiң сол байыпты салмақтылығын қымбат бағалады.

Жаңағы өнерiне қызығуының бiр жағында ағалық, әкелiк, адал бауыр ындыны бар едi. Оспан мен Абай аттарына мiнiп, ендi Шәкеден айрылысар уақытқа келгенде, қастарына жақын ауылдан үкiлi қара құнанға мiнiп, Ақылбай шауып келдi. Бұл ересек тартқан бала түсiнiң ақшылдығы болмаса, Абайға қатты ұқсаған. Дiлдә мен Абайдың ерте ер жетiп қалған тұңғышы болатын. Ақылбай қатты келiп, Оспанға сәлем бердi де, Шәке мен Абайға қарап: "Олжа, олжа" деп, күле түстi.

– Менi Әни апам жiбердi. Жаңағы алған құстарын түгелiмен бiздiң ауылға жөнелтсiн! – дедi. Соларыңызды алғалы келдiм. Шәке аға, бәрiн де менiң қанжығама байлап берiңiз! – деп, үкiлi, жарау қара құнанын көлденеңдетiп тұра қалды. Шәке өз қолындағы үйректi Ақылбайға қарай алып қозғала берiп едi. Оспан осы кезде ғана үн қатып:

– Тоқтат! Көп үйрек түгiл сыңар үйректiң сынық қанатын да сипатпаймын Әниiңе – Нұрғанымыңа! – дедi.

Абай мен Шәке Оспанның қатты томырылған үнiнде үлкен бiр зiл барын байқады. Құстарды балаға берiскен жоқ. Ақылбай қабағын қатты шытынып, қып-қызыл боп, екi көзi жасаурап, Оспанға жалт бердi де:

– Оспан аға, түу, не деген сараң едiңiз! – деп атын бұрып алып, шаба жөнелмекшi едi. Абай оны аз тоқтатып: "Ақшоқыдан қашан келдiң?"– деп сұрады. Бала әлi күнге өкпелi, ызалы үнмен:

– Бүгiн түсте Әни апам ат-арба жiберiп, Әбiш, Мағаш бәрiмiз тұтас келдiк! – дедi де, аулына қарай шапқылап жөнелдi.

Ақылбайдың ер-тұрманы қалың күмiс. Басында құндыз бөркi бар, үстiнде көк мауыты бешпет, омыраулары толған күмiс түйме. Белiнде алтын жалатқан, қымбат тасты, кәмәр белдiк. Шапқылап бара жатқан баланың киiм, тұрман сәнi аса бiр ардақты, жалғыз қыз сәнiндей. Бұны бұлай киiндiрген, осылайша күтетiн, бүгiнгi анасы, өз бауырына салып асырап алған анасы – Нұрғаным. Жаңағы Ақылбай өзi айтқан Әни апасы болатын. Ақылбай Нұрғаным мен Құнанбай қолындағы кенжедей. Өзi Абайдың 16 жасында туып ерте ересек боп қалған соң және ата қолында оңаша үйде жалғыз өскен кенже есептi болған соң. Абайды әке деп танымайтын. Абайдың да оған бейiл, мейiрi – аға, туыстай ғана, әкедай емес. Қазiр сол Ақылбай шауып кеткенде, бұл ағаларымен өкпелесiп, ұстасып кеткендей.

Сол бала ажарын жақтырмағаннан ба, болмаса Оспан мiнезiне таң қалды ма, әйтеуiр Абай осының алдында жаңа ғана саятшылыққа жас баладай тамашалап, қызыққан қалпынан тез суынды. Шәкеге қош айтып, атының басын өз аулы Ақшоқыға қарай шұғыл бұрып алып, жөнеле бердi. Шәке қаршығасын тағы да шапшаң қызылдатып алып, өзендi құлдап, жосыта жөнелдi.

Жалғыз кетiп бара жатқан Абайдың артынан Оспан желе жортып жеткенде, Абай iнiсiне суық жүзбен қатуланып, зеки сөйледi:

– Сенiң iшiңе қандай от түскен? Балалар көзiнше талағыңды соншалық тарс айырғаның не? Әлi де қу күндестiк жыны буып жүр ме? Айт шапшаң! – дедi.

Бүгiн таңертеңнен бергi жүрiсте, әр сөзде Абайдан үстемiрек болмаса, өзiн кiшi танытпай, дардайсып келген Оспан қазiр бiр сәтте өзгердi. Абайдың ажарына көз қиығын тастап, әлгiдей ұрыс үнiн естумен iлес, ендi сескене түсiп, бой бақты. Үнiн ақырын ғана шығарып:

– Ашуым орынсыз болса, болар Абай. Балаға бiлдiргенiм орынсыз. Бiрақ соным тегiн емес. Таңертеңнен сенi оңаша алып шыққанымның мәнi де осында. Кешелi-бүгiндер мен бiреудiң қолында өлгендей боп, қаныма қарайып жүрмiн. Құнанбай баласы бiз бүгiн бiр қорлықта тұрмыз! – дедi.

– Не қорлық? Не айтасың? – деп, Абай атын оқыс бұрып алды. – Айт! – деп Оспанның көзiне көзiн қадады. Дiрiлдей түсiп, жаманат хабарды тосты.

Оспан Абайға ендi сызды қабақпен тура қарады. Күнге қарсы, өткiр көздерiне қызғылт ашу отын жиып тұр.

– Қорлықты Нұрғанымнан көрiп тұрмын. Үш күннен берi әкеңнiң үйiнде, сол тоқалдың қимас қонағы боп Базаралы жатыр. Әкемнiң әулиедей ақ төсегiн арамдап жатыр! Бар дертiм осы. Көптен бiлсем де, бүгiн сенен iрке алмадым. Бiлдiрдiм мiнi! Сенен басқа сөз саларым, сыр шашарым жоқ. Дәл сол үйдiң шаңырағына, әкем анау қаралы үйде отырғанда, мынау қос қара беттi осы түнде асып өлтiрсем деп тұрмын! – дедi.

Абай кеудесiнен оқ тигендей, демi үзiлердей сiлейiп бiр тұрып қалғанда, ат үстiндегi денесi дiр-дiр етiп, үзеңгiлерi табанына тұрмай, ойнақшып кеткендей болды. Бiрақ қатты ашу үстiнде, булыққан тамағына тас тығылғандай. Оның да көздерi оқыс қанталап, Оспанға ақырып қалды:

– Қысқарт! Оттама! Намыс емес, арсыздық! Тоң мойын, топас, надандық! Не бетiңмен сөйлейсiң?! Осыдан қимыл етiп бүлiк салсаң, сол шаңыраққа өзiңдi мен астырамын. Тiлiңе тыйым, қолыңа тұсау салдым! Төрiнен көрi жуық әкеңдi қабiрiне тонап кiргiзбекпiсiң? Масқарасын әлемге шашып, итжемi қып өлтiрмек өшiң бар ғой, сiрә?! – дедi. Қалған сөздi бiр-ақ тыйып, атын борбайға бiр салып, қатты жорғалатып, Ақшоқыға қарай жалғыз тартты. Бұл кезде күн ұясына жаңа кiре бастап едi.

Өлке, дала бұлтсыз кеште қатты қызарып батқалы бара жатқан күн реңiнен қызыл шапақтап, сәулеленiп тұр. Жылмаң жирендi жiтi жорғалатып келе жатқан Абайдың көңiлi астан-кестен. Ол Нұрғанымға да өлердей ызалы. Әкесiнiң қорлық сырын айтуға аузы барып тұрған Оспанның жалған намысына да ызалана қорланады. Базаралы! Қазақта жалғыз қимас, бел арыстай көрген, бұл өңiрдегi ең қымбат жан едi. Ол да бiр сәтте танымастай жат.

Көптен берi Абай бұндайлық, намыс пен ыза, алдану мен қиянат, қимастық пен арлану, ұялып арланудың неше қырлы қысымын көрмегендей. Әр қыры ұстара жүзiндей. Ет-жүректi тiлiп түсетiн аямас құбылыстарға, құйындай ұйтқыға түсiп келедi. Не iстерiн, не дерiн аңғара алмай, әуре-сарсаң. Тек қана, бiр кезек, осы ұйтқу iшiнде, Базаралыны есiне ала бере, шұғылдан, бүгiн таңертең оқып шыққан "Дубровский" тағдырын еске алды. Соны сәт қана ескеру мұң екен, Құнанбай мен Бөжей, Тәкежан мен Балағаз, Оралбай мен Керiмбала – қысқасы нәсiл қуған ызаны ойлады. Буын, буын сайын Құнанбай ұрпағынан намыс соққысын үздiксiз көрiп келе жатқан Базаралы жақындарын еске алды. Осымен қатар тағы iлесе Троекуров зорлығынан Андрей Дубровский өлгенiн ойлады. От iшiнен ем гүлiн тапқан, жан жарын тапқан Владимир Дубровский мен Машаның арманды сырлары ерiксiз кеп, ерекше салмақ салды. Әдiлет тiлеп, шыншыл жүрекке ар әмiрiн бергендей.

Сумаңдаған жирендi қатты қамшылап, екпiндетiп соқтырта түседi. Сол ағынды жүрiспен қатар өз ойын да қамшылай тебiнгендей. Бiрақ, "Жол тап! Жөн тап!" дегендей болса да, жаңағы естiген сұмдық хабардың тең таразысы туып алды да, көкейден кетпей қойды. Ол тарызының бiр басында Құнанбай, Нұрғаным, Базаралы да, екiншi басында – Троекуров, Владимир Дубровский, Маша болып тең басып отырып алды.

Кiтап шындығы, өмiр уымен тең сыбаға боп, Абай үшiн анық бетпе-бет кеп ең алғаш қақтыққаны осы.

Абай өз аулына ымырт жабылып, қас қарая бергенде келдi. Тыста жүрген адам аз екен. Әншейiнде бiр жақтан Абай қайтқанда, алдынан топырлап шығатын балалар да жоқ. Бүгiн Қорыққа көп ауыл келiп қонысымен, молдасы сонда кеткен соң, балалар да тегiс кеткен. Қора салып жатқан жұмысшының көбi де сол арттан келген туғандарына барып, амандасып қайтуға кетiскен сияқты. Абай өз отауының сыртына жирен атты ақырын бастырып кеп түскен едi. Атын өзi байлап, үйдi айналып жүре бердi. Сол шақта отау iшiнен ақырын ғана, жiбек талдай сызылып, әсемдеп айтқан ән естiдi. Осы үндi естiдi де, Абай ән желiсiн үзгiсi келмегендей боп, отаудың босаға тұсына келiп, үй сыртында отырып қалды. Бұның келгенiн үйдегi жандар бiлген жоқ. Ән өз ырғағын бұзған жоқ. Абайды ас үй жақта жүрiп аңғарған кiсi жалғыз Зылиха едi. Ол жылдам басып келiп, Абайға тақап, есiк ашып үйге кiргiзгiсi келгендей. Бiрақ жас келiншек тақай бергенде, Абай оған ақырын белгi етiп, үнсiз ымдап, қасына шақырды.

– Зылиха! Әуре болма, үйге кiрме. Әйгерiм бiр жақсы ән айтып жатыр екен, соны бұзбай тыңдай түсейiк!

– Үйде шам жағылған жоқ, жарық жағайын! – деген Зылихаға:

– Оның да керегi жоқ. Әннiң шырқы бұзылып кетедi! – дедi.

Зылиха үнсiз езу тартып күлiп, әдемi кесек ақ тiстерiн ақсита көрсеттi де, Абай көңiлiн жақсы ұғып, аяғын ақырын ғана басып, кейiн шегiндi. Жерошақ басына қарай кеттi.

Абай тымағын алып, шапанының жеңiн шешiп, қара желет, ақ көйлектiң омырауын кең ашты да, мұңды қоңыр әнге бар бойын, бар ықыласын берiп, ұйып, тыңдап қалды.

Оңаша үйде, ала көлеңке қоңыр кеш. Өзiне еркiн тиген жалғыздықты ырзалық рақатпен қабыл көрген Әйгерiм, сонша жақсы бiр ән айтып жатыр. Әнiнiң сылтауы бауырындағы кiшкене баласы болу керек. Соны әлдилеп тербете түсiп айтқан ән сияқты. Абай құлағы шалғанда, кiшкене бала, алғаш кезде бiр-екi қыңқылдап едi. Артынан ұйықтады ма, болмаса ән уатты ма, қазiр үн қатпайды. Әйгерiмнiң айтқаны "Қарагөз" әнi. Былтырғы жазда Бiржан әкелiп, оны да осы елге жайған. Сырлы, тыныш бейуақта соншалық сезiмталдықпен мұңды сазын нәзiк бұралтқан ән. Әйгерiм бар даусымен шырқамай баяу сызылтқанда, бұл ән бұрынғысынан да гөрi көп сырды шешкендей болады.

Қаракөз айым!

Қалдың кейін,

Кеткенде аулың алыс

Мен не дейін –

деген қайырманы соншалық байыпты айтады. Әйгерiм осы әндi үнiмен ғана созып жатқан жоқ, жүрегiмен де баян еткендей. Ән арасында, қайырма iшiндегi көп сөздерiн, "кеткенде көңiлiң алыс" деген сияқты тұстарын осы кеште, осы айту тұсында өздiгiмен өзгертiп айтады. Сыршыл әнге, шыншыл ақын, әншi, дәл қазiргi сәттегi өз iшiнiң бiр күдiгiн, әлемнен жасырған құпия назын қосқандай. Осы бейуақтай тiлек кешiнде асыл жар өз сырын да, Абайдың мұңын да қоса шерткендей. Әйгерiм көптен ән салудан тоқталған-ды. Бiржан кеткеннен берi оның әншi аты Ырғызбай iшiне түгел жайылумен қатар, дәл Құнанбай аулының өзi, бұндай аталы жуан ауылға "әншi келiн" атағын мiн санаған.

Құнанбай Мекеден қайтқан соң, әсiресе, оның құлағына әлдебiр келiнi әншiлiк, серiлiк бiлдiрмесiн. Еркiн, бұлғақ, сауық-сайранды сездiрмеу керек. Оның үстiне Дiлдәның күндестiгi мен ашу кейiстерiн қостаушы абысын-ажын болса, қайнаға, енелер болса – бәрi де Абайды Әйгерiм үшiн кiнәлайтын. Әзiл етiп мысқылдағанда, сырттан сынап шенегенде, осы Әйгерiмнiң әнiмен айыптайтын. Сонымен оқта-текте, ел аулақта екеуден-екеу оңаша отырған кезде, Абайдың көп қолқалауымен Әйгерiмнiң шанда бiр айтқан әнi болса да, сол күнi Құнанбай аулына тағы бiр тыйымсыз жаманаттай тарайтын болған.

Ән рақат болмай Әйгерiмдi жазалаудың, өсектеп кiнәлаудың себебi болғандықтан, Абайдың естi жары ендi ән айтқызуды тоқтатуды сұраған. Әйгерiмнiң көз жасымен айтқан тiлектерiн Абайдың өзi де таныған. Шынын, сырын аңғарып кеп, амалсыздан жар өнерiн жасыруға көнген-дi.

Бiрақ әр кезде, шабытты көңiлмен домбыра тартып, өзi ақырын ыңырсып ән салғанда, не бiр ырғақты құлақ күйлер, ұзақ күйлер шерткенде, Әйгерiмнiң реңi бұзылатын. Қызғылт жүзi ағарып, көлеңкелi сұлу қара көздерi бiр тұнжырап тұңғиықтап, бiресе қабақ шытып жасаурап қалатын. Абай соны әрдайым сыртына шығармай, көңiлмен танып жүретiн. Кейде ешбiр тұспал сөз, тiлек, сылтау Әйгерiм жағынан тумаса да, Абай үншiл жүйрiк домбыраны әдейi Әйгерiм үшiн тартатын. Бебеулетiп келiп жұбату айтқандай болады. Шабытты ақын жүрегiн аз да болса алдандырып, емдегендей боп тоқтайтын. Соңғы жылдар Абай домбыраға аса ықылас берiп екеуден-екеу отырған оңаша шақтарда, көрiктеп күй тартады. Сондағы өнерiнiң барлығын, өзiнiң ынтығып сүйген ақын жары Әйгерiмге арнайтын. Осы өткен қыста дәл бүгiндей бiр ала көлеңке қоңыр кеште, там үйде, үлкендер бөлмелерiне жақын үйде, Абай домбыра тартып, Әйгерiм тыңдап отырған ұзақ шақтың ақырында, жас келiншек "аh" ұрғандай қатты бiр күрсiнiп қалып едi, Абай домбырасын тастай берiп:

– Саған не болды, Әйгерiм? – деп келiншегiнiң мойнынан құшақтағанда, қолының үстiне қат-қат тамған ыстық жастарын сезген. Сол кеште Абай амалсыз арманды бiр сыр шешкен:

– Сен бұлбұл едiң! Азат аспанда, көк бұтаққа қонып, бұлбұл үнiңдi әлемге жарласаң едi. Жаныңның сыры тыңдаушыны әнiңмен ұйытып өтетiн туысың бар едi. Мен сол бұлбұлды ұстап ап, әдемi торға бөлеген аушыдай болдым ғой. Қапас бұлбұлы сен бопсың. Үнiңдi өшiрiп, сезiмтал жаныңды тұншықтырып, елден ерек хасиетiңдi бүркеушi, осы ауылмен қоса, мен болыппын! – деген.

Мiне, қазiрде сол қапас бұлбұлы шырқай алмай, үн сала алмай күңiренумен ғана ықтиярсыздық шерiн қозғайды. "Қарагөз" әнiн Әйгерiм әлденеше құбылтып, жiп-жiңiшке нәзiк орамдылықпен, көп толқытып айтты. Әр түрлi өмiр сыны мен сыры жатқандай. Бұнда аппақ кiршiксiз ана мейiрiмi бауырындағы перзентiне алдағы өмiрден бақыт тiлейдi. Бұнда әлi ақау түспеген ыстық достық бейiлiмен Абайға да шын тiлек арнайды. Бұнда – өзiнiң де түйiнi, түйткiлi көп жүрегiнiң өзiне өзi тыйым салған ноқтасы бар. Бұнда және анау Қорық бойында бүгiн жылап отырған ана Қаражан шерiнiң қайғылы жоқтаудай ауыр ырғағы да бар. Абай ұзақ тыңдады. Дүниенi ұмытқан, өзiне тиген тар орында, мезетсiз шақта, рұхсатсыз ерiк алған сыршыл әншi де көп жырлап барып, қалың түнге кiре, әрең тоқтаған едi. Әйгерiм әнiн үзгенше Абай қыбыр етпестен мүлгiп тыңдады. Тек, Әйгерiм тоқтағаннан соң үйге кiрдi. Оның есiктен кiргенiн аңғарған шақта Әйгерiм, "кенеттен келер" деп ойламағандай, қысылып қалып орнынан ұшып тұрып:

– Сiз қашан келген едiңiз? – дедi.

Абай ақырын ғана күлдi де:

– Мен балаң ұйықтамас бұрын, "Қарагөз" алғаш басталған кезде келгемiн! – дедi.

Ере кiрген Злиха шам шақты. Осы түнде Абай өзi жасаған бiр байлауын Әйгерiмге айтты.

– Сен ертең Тәкежан үйiне бата оқи барасың. Ауылдың бар үлкенi сол үйде болады. Бүгiн тыңдап шықтым, Қаражан шешесi болса да Мақұлбайдай асыл баланы жоқтай алмай отыр. Менiң көңiлiмде сенiң жаңағы әнiңнен әсер алған жоқтау күйi тұр. Сөзiн жазайын. Сен жаттап ал. Әнiн өзiң табасың! Мен бiлсем, жаңағы өзiң айтқан "Қарагөздiң" көп ырғағын жасты мұңға айналдыруға болады. Сол әнге қосып, жоқтау айт! – дедi.

Осы сөз екеуiнiң де байлауы. Сол түнде Абай өз қасында ұйықтамай отырған Әйгерiмнiң жүзiне қарай түсiп, Мақұлбайдың жоқтауын шығарып отырды. Бағанағы бiр шақта Әйгерiмнiң көмейiнен ән туғанын Абай аңыстаған. Оның анық илануы бойынша, Әйгерiм сол кезде әншi ғана емес, ән шығарғыш шеберлiгiн де танытып едi. Ендi Әйгерiм Абайдың қағаз үстiнде жортқан қолынан сыры бөлек өлең туып жатқанына сүйсiнедi. Сыпайы күлiп, қуаныш ете қарап отыр. Кеш екеуiне де қайырлы болған. Өнер үшiн игiлiктi сәт кешi, шабыт кешi екен. Абай да өз мiндетiне алған жоқтау жырын жылдам жазып шықты. Жазғанын аяқтай сала, Әйгерiмге дауыстап, оқи жөнелдi.

Қызыл балақ, қыранның

Балапанын дерт алды.

Жеміс ағаш бәйтерек

Балдырғанын өрт алды.

Артына белгі тастамай,

Жал құйрығын келте алды.

Ағайынды тойғызбай,

Аз күн қоймай, ерте алды.

Көп жасамай, көк орған,

Жарасы үлкен жас өлім!

Күн шалған жерді тез орған,

Күншіл дүние қас өлім.

Артына белгі қалдырмай,

Бауыры қатты тас өлім.

Жыламайын десе де,

Шыдарлық па осы өлім?

Орамды тілді ауыздым,

Ақылға жүйрік маңыздым,

Көп жасамай тез кетіп,

Көзімнің жасын ағыздың!

Аналық мейiрi өз жүрегiне көптен орнаған және Мақұлбайды өлiмге қимаған Әйгерiм күйеуi жаңағы өлеңдi оқып отырғанда, жылап жiбердi.

Ұғымтал, зерек, көңiлi жүйрiк әйел Абай төрт-бес қайыра оқығанда, бұл сөздердi жаттап алып, бiрге iлесiп, айтып шықты.

Ертеңiнде Әйгерiм Абайдың қасына ерiп, бата оқырдың асын алып, Злиханы өзiне қосшы еттi. Тәкежан үйiне тақай бергеннен бастап, жiңiшке, нәзiк үнiмен өлеңдете, жылап келдi. Қаралы үй тағы да кешегiдей жылаулы жандарға толы едi. Тағы да әуелi үй iшiндегi әйелдiң бәрi жылап тоқтаған соң, Қаражан өз жоқтауын айта бастағанда, соның төменгi жағында отырған Әйгерiм, үлкендерге жүзiн толық көрсетпей, қырындау отырып, екi мықынын таянып ап, нәзiк, зарлы үн созды. Бұның үнi шығысымен, Құнанбай бастаған үлкендер аса бiр ден қойып, зор iлтипатпен тыңдады. Мақұлбайдың артына белгi тастамай, көк балдырғандай арманда кеткен жайларын Әйгерiмнiң ендiгi қосып алған қаралы әнi егiлте сездiредi. Сай-сүйектi шымырлатып, барлық көзден жас ағыза тебiрентiп едi. Үй iшi алғашқы жылаудан тоқырап қалса, Әйгерiмнiң ақын мұңынан қайтадан тегiс босап, жылап кеттi. Ұлжанның өзi де үн салып қоя бердi.

– Қалқам-ай, құлыным-ай, арманда кеткен қошақаным-ай! – деп, еңiреп жiбердi. Еркектiң де көбi үнсiз жастарын iрке алмай, емiренiп отыр. Әйгерiмнiң зарынан бiр Мақұлбай дертi емес, тағы да Әйгерiм мен өзiне мәлiм сансыз өмiр шерлерiн еске алып, Абай да жылап жiбердi. Арманда өткен жас ұланды, анық орынды жоқтаған ата-аналық зар осы. Тек Әйгерiм араласқан соң ғана жоқтау өзiнiң үнiн тапқандай. Үй iшi ұзақ жылаумен барып әрең дегенде сабыр тауып, құранға кезек бердi. Кейiн, жұрт сейiлген уақытта, Құнанбай Ұлжанға:

– Балаңның жоқтауын мына келiнiңе айтқыз. Қырқы өткенше, бата оқушылар арылғанша осы үйде болып, кiшкене Мақұлбайымның артын осы мұңдасын! – дедi.

Бұл сөз Ұлжанның көкейiне қонатын. Осыдан кейiнгi күндерге сол әмiр бұйрық есептi болды. Әйгерiм осы келгеннен Ақшоқыға, Абай қасына қайтпай, Қаражанның қасында тiзерлесiп отырып, аналық зар күңiрентуде қалды.

2

Мақұлбайдың жетiсi өткенше, Құнанбай Тәкежан үйiнен Нұрғаным аулына қайтқан жоқ. Жас тоқалдың үйiне қайтпауы – осы аз күн iшiнде Нұрғаным айналасында көп пәле туғызып жатыр. Даурығы аз, бiрақ зiлi мен түйiнi қиын пәле. Бұл ауылдарға жат болған аса бiр ауыр тартыс болып тұр. Ол тартыс әзiр Оспан мен Нұрғаным арасында. Екеуiнiң бiр-бiрiне қазiргi күндегi өштiгi, амалсыз iшке тығып жарияланбай жүргендiктен, әсiресе ширығып қатаяды.

Оспанның кеше Абайға айтқан хабарындағы хал бүгiнде де өзгерген жоқ.

Базаралы Құнанбайға сәлем бере келген-дi. Оны Тобықты жiгiтi iшiнен, Құнанбай әр кезде бөлек, ерек көретiн. Өз бала, iнiлерiне жасамайтын iлтипат жасайды. Жас жiгiттi сөйлетiп, әңгiмелерiн тыңдайтын. Мекеден қайтқалы Базаралымен алғаш кездескенi осы жол болғандықтан, оның шаруа қамын да көп сұрастырған. Үй iшiнiң, әке-шешесiнiң күнге жоқшылықтан арылмай жүргенiн естiген. Осы кезде тiптi жүдеп, шөгiп кеткен ауыр мұқтаждық халiн бiлген.

Өзiне бiткен азаматтық, зор көкiректiк бойынша Базаралы жоқ-жiтiк жайын көпшiлiкке айтпайтын. Бiрақ Құнанбайдан ешбiр сырын iрiккен жоқ. Айдауға кеткен Балағаз үйiнiң жетiм-жесiр болған бала-шағасы торғайдай тозып жүргенiн де жасырмаған. Оның ересек тартқан балалары айран-шалап үшiн әлдi ағайынға жалшыға да кетiптi. Жастары болса, iшерлiк сусыны да жоқ.

Күйеуi бейiл көрсеткен азамат ағайынға Нұрғаным да жаттық етер жөнi жоқ. Ол Базаралыға арнап, әртүрлi киiм тiккiзе жүрдi. Әлi күнге Базаралының нұрлы жүзiне, жолбарыстай келбеттi тұлғасына Нұрғаным айнымас ыстық достықпен қарайтын. Дүниеде бұл кешкен тiршiлiкте қызығы басылмас шын қадiрлес ардақтысы – осы қонақ. Нұрғаным бұл ауылдардың өзге адамы не ойлайтынын елеген жоқ. Оспанның бұны сырттан қыжыртып жүрген қабағын сан есiтсе де, түк қымсынбай, ернiн шүйiрiп, "есуас" деп қана қоятын.

"Базарылыға киiм тiккiзгенi де масқара! Әдейi сыр ашқаны ма? Бұдан асқан айғақ бола ма?" деген Оспан сөздерi Нұрғанымға жеткенде, онан да қымсынған жоқ. Құнанбай бұйрығымен iстетiп жатқанын айтуға да ерiнген. "Ойласа ойлай берсiн бар сұмдығын" деп, ерегiсе түскен-дi.

Кеше кешке Ақылбайды өзен жағасына жiбергенде, Нұрғаным Оспанды әдейi бiр кежiрлiк, қиястықпен әзiлдеп сынамақ едi.

Оспанның тұрпайы мiнезiн Ақылбай дәл жеткiзiптi. Бiрақ, оған өр көкiрек, кесек бiтiмдi Нұрғаным ызаланған да, қайысқан да жоқ. Бұрынғы күй, бұрынғы қалпы өзгермедi. Абай көзiнше Оспанның бұны қатты қыжыртқанын Нұрғаным алғаш естiгенi осы болса, одан да қысылған жоқ. Өз iшiнен "Абай Оспанның жетегiнде кетсе, оны да көрермiн!" дегендей болды. Осымен тағы бiр-екi күн өттi. Оспан әлi де томырылған күйде жүр. Бүгiн, таңертең келген малға су құйғызғалы өтiп бара жатып, Нұрғаным мен Базаралының үй iшiнде қатты күлiп, әзiлдесiп отырғанын естiдi. Содан құдық басында тұрғанда Нұрғаным үйiнен шығып, су ала келген жас келiншекке ақырып жiберiп:

– Қайт шапшаң! Нұрғанымға бұл құдықтан су тимейдi. Алғызбаймын, арамдатпаймын құдығымды. Айта бар! Бұдан былай бұл құдыққа қарай Нұрғаным үшiн аяғын қия басатын кiсi болса, желкесiн қырқамын! – дедi.

Және сол келiншек кеткенше малға су құйып тұрған Масақбай, Дарқан сияқты бiрнеше еркектерге: "күндiз-түн осы құдықтың басын күзетiңдер де, Нұрғанымға бiр ауыз су таттырмаңдар!"– деген.

Осы бұйрығын Оспан күнi бойы талмастан өзi бағып, шынымен орындатты. Нұрғаным аулы бiр тамшы су ала алмай қойды. Қолына дырау қамшы алып, бiресе құдық басында отырып, бiр кезек ұзын торы атына мiнiп, Нұрғаным аулынан суға қарай шыққан кiсi болса, ақыра қуады. Кейбiреуiн қамшылап, айдап тастайды. Кешке жақын ауылдан қашаң жердегi өзенге түйемен барып, бөшкелеп су әкеле жатқан екi кексе қатынды көргенде, Оспан өзi алдарынан шығып, суларын түйе үстiнен ақтарып төккiздi де:

– Нұрғанымға айт, Базаралыны кетiрмесе, нәр татқызбай, шөлден қатырамын. Жаны барында қазiр жөнелтсiн! Үлкен пәле iздемесе, тыйылсын қазiр! – дедi.

Түн бойында да су алдырған жоқ. Ертең таңертең тағы сол күй басталды. Бүгiн Оспан қап-қара боп түтiккен. Отырарға орын таппай дiрiлдей түсiп, сабыр-тақаттан бiржола айрылған едi. Нұрғанымның үйi мен аулы ендi судан шын зарықты. Оның үстiне мынау мiнез анық ашық жаулыққа бастады. Кесiр өсек кiмнiң де болсын жаманатын шығарып, абыройын төккендей. Екi жағы да қатерге басып барады.

Қайратты Нұрғаным бүгiн Оспаннан кем ызалы емес едi. Базаралыны аттандырған жоқ, ол түгiл қонағына кешеден бергi қырсық қастықтың елесiн де сездiрген жоқ. Тыста қабағын түйiп, ызалы жүрсе, үйге кiргенде, түк көрмегендей болатын. Нұрлы қызыл жүзi iш қуанышымен, шын рақатымен жадырағандай, жайнай түседi. Базаралыға бұрынғыдан да бетер құрмет көрсетiп, үнемi әзiл қатады. Базаралы болса, сыртта боп жатқан қияс тартыстың бәрiн күтушi әйелден ерте бiлген. Бiрақ ол да өзiнiң майталмандық табандылығына басып, "қайтер екен?" дегендей Нұрғанымға сүйсiне түсiп, ажарын бағады да, өздiгiнен үн қатпайды. Осындай iштей-тыстай арбасу арасында күн түске тақаған шақта, Нұрғаным әйел атаулының бұндайда көбiнiң қолынан келмейтiн батыл байлау жасады.

Ауыл қонып отырған жер сазды көгал. Қай жерiн қазса да құдық болады. Осыны ойлап, өзiнiң көршiсiнен үш бала жiгiттi қасына ертiп, ас үйiне кiрдi. Сондағы келiншекке от орнын босаттырып жiберiп, келген жiгiттерiне:

– Дәл осы үйдiң iшiнен құдық қазыңдар! – деп, бiр-ақ бұйырды.

Жiгiттер Нұрғанымның екi айтқызбас нық әмiрiн орындап, жер қазуға кiрiстi. Нұрғаным саспады. Шошақ қара көздерi жалт етiп, нұр шаша күледi. Кәр өтпес шұғылалы жүзiне егесшiл бiр мысқыл толып:

– Қодар құлдай қара күшiне сенген Оспан масқара болғанын тез бiлсiн. Құдықты шапшаң қазып, самауырды тез қойып жiберiңдер! – дедi.

Толық көркем кеудесiн ерекше паңдықпен кере түсiп, салмақпен шалқия басып, ас үйден өз үйiне қарай көрнек берiп кете барды. Үлкен, ауыр шолпысы Оспанды сықақ еткендей саспай ғана сылдыр-сылдыр етедi. Нұрғанымның бұл iсi осы өңiрдiң барлық әйелiне кейiн аңыз болған едi. Үлкен қайраттың жан қиысар достықтың айнымас айғағындай болған.

Осы күндерде Қорықтағы ауылдардан он бес шақырымдай жерде, дәл осы Қорық сияқты мидай жазық, салқын қоныс Ералыда бiр әбiгер хал болып жатыр. Ащысу өзенiнiң ең суы мол тұсы – Ералы. Биылғы көктемде өз бойына қалың елдi, жүзден аса ауылды тартқан сол Ералы болатын. Ол тұста отырған Ырғызбай, Бөкеншi, Жiгiтек, Көтiбақ рулары. Және осы тұсқа жақын, сонау биiк тау – Орданы қыстайтын Мамай да көп. Қазiр осы Ералыдағы ел үстiне сайлау келдi. Бұл болыс сайлауы. Көп ауылдардан оқшау барып, жиырма-отыздай үлкен ақ үйлер тiзiле тiгiлген. Үйлердiң орналасып отырған қалпы да, мал иесi ауыл емес, не ас пен тойға, не болмаса дәл осы жолғыдай оқшау келген ұлыққа тiгiлген үйлер екенiн көрсетедi.

Ол үйлерге келетiн бұл жолғы ұлық, жай сайлаушы крестьян начальнигi емес, Семейдiң Ояз начальнигi. Қасында топ стражник, урядниктерi бар, екi крестьян начальнигi бар. Бұл Ояз көп пәуескемен, қалың қоңырауларды шылдыратып кептi. Алды-артына орыс-қазактан жасауылдар шаптырып, үлкен бiр айбар шегiп келген. Алғаш тақай берген күндерiнен-ақ, алдынан шыққан Қызыл-адыр мен Шыңғыстың екi старшынына қолма-қол дүре соққызыпты. Сондай жұртты сескендiрген дақпырты ере келдi. Қазiрде Ералы бойында отырған екi болыстың қалың елiне, қыруар ауылдарына бұл келген Ояздың аты " Тентек-ояз " деген лақаппен дабырайып тұр.

Абай Ақшоқыдан келе жатқан бетiнде, Ералы бойында, ұлықтар үйiне жақындау отырған бiр кедей ауылдың қасына кеп тоқтады.

Бұл ауыл – малды ауылдардан қалпы, сұрқы бөлек. Көп үйлi ауыл. Және үйлерiнiң барлығы да шетiнен құрым киiздi, жүдеу, жыртық, қара үйлер, қоңыр үйлер. Азғана аяға үйiле, жиыла қонған малсыз ел екенi оңай танылады. Жақын өңiрде үй саны ең көп ауыл да осы, отыз-қырықтай. Маңында байланған құлын жоқ. Қотан ортасындағы қой жататын қорасы аз. Ауыл айналасында iрi қара да сирек. Анық ауыр жоқтықтың, кем тар кедейлiктiң кейпiн танытады.

Абай мынау ауылдың көп жатақ атанған, көп рудан құралған ауыл екенiн бiлушi едi. Ақшоқыға қыстау салғалы ерте көктемде Абай көшiп келгенде, қыстан қысылып шыққан сол жатақтардың: Дәндiбай, Еренай деген шалдары Абайға келген. Ас-азықтай азды-көптi көмектер алып кеткен-дi. Сол Дәндiбайлар Абайға жайларын айтқан.

– Жатақ деген бiр тайпа елмiз. Бiр шетiмiз – қысты күнi Байғабыл, Мыялыны қыстайды. Бiр тобымыз – мынау өзiңе жақын Кiндiктi Шолпанды паналайды. Бұл жатақтың iшiнде қырық рудан құрылған ел бар. Ордадағы Мамайдан, Шыңғыстағы Көкшеден де, жоқтық қанатын қырқып, шабан-шардақ болған талайлар бар. Қысты күнi жаман-жәутiк, арық-тұрағымызбен әрбiр сайға бұқпалап, паналап тiршiлiк етемiз. Күн көзi жылтырап, көктем келе барымызды салып, үш үй, төрт үйден бiрiгiп, жер тырмалаймыз. Жер емшегiн емген, еңбегi жанса, тым құрмаса талшығын алар деп, егiндi кәсiп етемiз. Маңымызға келiп қыстау салғаныңа елдiк қып күш-көмек етсек жарар едi. Iске жарайтын жiгiт-желеңiмiз болса, қырман шабу, былжыр басу сияқты жұмысыңа жiберемiз. Керегi боса, бiзге оныңды айт! – дескен-дi.

Абай Дәндiбай сөзiнен жақсы бейiлдi аңғарса да, ол кезде көмектерiн алмаған.

– Жатақ болған соң талшығың егiн екен. Көктем сендердiң ауыр бейнет кезiң ғой, егiндерiңдi егiп ал. Аз күштерiңдi алаң қылмайын, бейiлдерiңе тойдым. Қораны осында өзгелер-ақ салар. Бiрақ тобыңа бөтендiгiм жоқ. Жер аяғы кеңiген соң барам, аралап қайтам. Амандық боса, тату көршi болармыз. Ағайын, туғанға сәлем айтыңдар! – деген-дi.

Сол әңгiмеден соң жатақ iшiне Абайдың алғаш келгенi осы. Сайлау басына бармай әуелi осы жатақтарға Абай әдейi бұрылған. Ербол екеуi әуелi қиыс өте берiп, бiрiнен-бiрi: "мұншалық көп кiм екен" десiп сұрасты.

– Осы жатақтар болар. Япырай, жоқшылық қалай жүдеткен мынау елдi! Сонау шетiндегi, әне бiреу, шашылған, жапырылған неменелер? – деп Абай атының басын тартып тұрып, Ерболды да тоқтатқан.

Абайдың көзi түскен шетте үйлер орнына, өңшең қоқсық қордадай, ерекше бiр панасыз жүдеулiк орнапты. Аса кiшкентай қара лашық күркелер көрiндi. Кей жерде ескi кебеже, ағаш мосы, ыңыршақ, ашамайлар, жаман сынық ағаш төсектер тұр. Сондай қоқсық арасында бастары қылқиып қана көрiнiп отырған жас балалар бар. Жыртық-шоқпыт тон-шекпенге оранған, дiмкәс кемпiр-шалдар байқалады. Ербол бұл көрiнiстiң мәнiн өзiнше жорыды.

– Ералыда дауыл қатты бола берушi едi. Осы ауылдың бiр топ үйлерi жығылып қалған ба деймiн! Әне бiреу жағы өңшең баспанасыз қалғанға ұқсайды ғой! – деген.

– Бұрылайық, бұларға не болған, бiлейiкшi! – деп, Абай көп үйлi ауылдың жаңағы күркелер жағына бұрылып келдi. Бұлардың алдынан ұзын таяғын ұстап, сақалы ақшыл тартқан бiреу шықты. Жалаңаш етке киген шекпенiнiң өңiрi жыртылған. Жүдеу жүзiнде ажымы мол Дәркембай екен. Жiгiттер бұны көргенде аттарынан түсiп амандасып, тақау күркенiң жанына келiстi.

Бұл жатақта Дәркембай да барын Абай бiлмейтiн.

– Жатақтың iшiнде сен де бар ма едiң, Дәркембай? Бұндай жайыңды мен неғып бiлмедiм? – дедi.

Дәркембай басында үндемей отырып барып сөз қатты. Сенiң бiлмегенiң, мен жаңа кеп қосылып отырмын.

– Ендiгi қалған тiрлiкте мекенiм, жұртым осы ел! – деп бастап, бiрталай ұзақ сөйлеп кеттi. Осында отырған қырық үйлi жоқ-жiтiктi сұрасаң, менiң теңтұсым екен. Сүйiндiк пен Сүгiрдiң малы бар деп, көшiне iлесем деп, көп өмiрiм текке өтiптi. Шыр бiткен мен жоқ. "Әлiң барда сойыл соғарым едiң. Қыс боса, қара малымның қарақшысы едiң. Қартайғанда, әл кеткенде сенiң де еңбегiң жансыншы. Кәрiлiгiң кәрiптiкте өтпесiншi" деген кiсi жоқ. Таңым айрылды. Ендi ыңыршағымды арқалап, кезбенi қойып, мынандай ел арасына байыздауға келдiм. Осылар еткен тiрлiктi тiрлiк етпек боп келдiм! – деп, өз күйiн жабырқау, жадау қабақпен баян еткен едi. Ербол:

– Бұл ел iшiнде жақын ағайының, туысың бар ма, жоқ па? "У жесең руыңмен" деушi едi. Тобыңнан жырылғанда, мұнда кiмдi пана тұтып кеп жүрсiң? – дедi.

Өзiнiң Бөкеншiлiк, ағайындық сөзiн қосып, Дәркембайды сәл кiнәлағандай сөйлеген едi. Дәркембай iркiлген жоқ. Ол Ерболмен дауласпай, Абайға қарап сөйледi.

– Бөкеншi, Борсақтан шыққан жанкүйер жақыным жоқ. Жақынды мұнда ғана емес, қалың Бөкеншiнiң қайнаған ортасында тұрғанда да көргем жоқ қой. Бұндағы туысым дейтiнiм – осы отырған қырық үйлiнiң бәрi. Атасы туыс емес, тiрлiгi туыс. Көрген көресi, кешкен соры менiмен туысқандар өңшең.

Ербол Дәркембай жүзiне жалт қарап:

– О қалай? – деп едi.

Дәркембай әлi де Абайға қарап:

– Оным сол, дәл солай, Абай! – дедi.

Тағы бiраз үндемей отырып, жуан таяғын көп лашықтарға жағалай нұсқап шықты. Дәркембайдың ендiгi сөздерiне кейде ызалы мысқыл араласады. Бiрақ сонысын да бiр қалыпты, салқын сабырмен айтады.

– Осында исi Ырғызбайдың бүгiнгi байыған Ақбердiсiне, Мырзатайына, Құнекең аулы – өзiңе қысы-жазы малшылықпен құлшылық еткен бiр топ Әнет, Қарабатыр да бар. Бөжей, Байдалы, Түсiптерге бiр күндер малшы, жалшы болған бiрталай жандар тағы бар. Бәрi менiң өзiмдей, талтиған таздар. Бұл елдiң iшiнде кiм бар десең, шал Дәркембай, қатқан шал Дәндiбай, дiмкәс шал Еренайлар бар. Өңшең шабан-шардақ. Азаматы бай малының соңында жүрiп, ауру, мертiк болған бiр алуан да бар. Өмiр бойғы бар қайратын ақ қар, көк мұзда, ақ түтек боранда, жан аямастыққа салғандар. Осы үйлердiң көбiне кiрiп қарасаң: – Бiрi қартайып шөгiп қалған, бiрi жастай семiп, солып қалған. Бiреуiнiң науқасы жел, бiрiнiкi құяң, суық сорған. Бiреуi көзден айрылған, тағы бiрiн сынық-мертiк шоңқитып кеткен. Қысқасы – мынау жыртық-тесiк үйлердiң өзiндей жағалай жүдеген бiр өмiр. Жаңағы Құнанбай, Бөжей, Байсал, Сүйiндiк, Сүгiр, Қаратайлардың көшiне ере алмай, керегiне жарамай қапты. Солардың жұртына тастап кететiн ескi ыңыршақ, тозған қауға, жыртық жабулары болмаушы ма едi! – деп, үлкен ажуа жасап күлдi. – Ал, менiң нем өзгеше? "У жесең руыңмен" дедiң ғой сен, Ербол. Менiң тап бүгiнгi күйiм де, туысым да осы жер. Руым, ұраным да осылармен! – дедi.

Абай Дәркембайдың сөзiнен аса қатты ойға қалып, бiресе қабақ шытып, сұрланып, бiресе күрсiнiп, тымағын қолына алады. Тынымсыз, қиналып отырған орнында қозғалақ қағады. Дәркембайға еңкейiңкiреп, тақай түстi.

– Дәркембай-ай! Жоқшылық пен жаманшылық ел iшiн кеулеген ғой. Сенiң көзiңдi, қыран көзiндей қырағы етiп, сол ашқан екен. Қазақтың сусылдаған дiлмары, су төгiлмес жорғасы, қызыл тiлден май тамызғаны неме керек! Шешендiк күшi шындық қой. Сенiң шоқтай күйдiрiп түсер жаңағы шыныңа қай Құнанбай, қай Сүйiндiк жауап айта алар едi. Жетесiнде азаматтық асылы бар жан болса, "бәрiн үйiп-төгiп, бiр Дәркембай жеңдi" демес пе едi! Мойын бұрғызбай, бұрап соқты дер едi! Өз көзiң ашылумен бiрге, менiң де көзiмдi қоса ашып отырсың десем керек қой! – дедi.

Бұлардың қасына осы кезде бiр топ кiсi тақап келдi. Әр үйден шығып, бас құрасып, кейбiреулерi жүк арасынан, қоқсық, шоқпыт, құрым арасынан шығыпты. Солар келген соң Абай бұл ауылдың бағанадан ерсi көрiнген бiр жайын сұрады.

– Ал мынау әр жерде баспанасыз, қаусап қалған кiмдер? Өзi бiр үй емес, көп үйдiң сiлемi көрiнедi ғой. Бұл үйлер дауылдан жығылған ба? Жөнiн айтыңдаршы! – деп, жаңа келген жатақтардан сұрап едi.

Келгендер арасында Абай бұрыннан бiлетiн Дәндiбай, Еренай сияқты қарттар бар және түстерi жүдеу, ашаң тартып, сұрланған, киiмдерi жыртық, екi-үш орта жасты адам бар. Ернiне насыбайын жымырып, томсарған, қабақ түйген сарғыш беттi жiгiттер де бар едi. Бұл топты Абайлар қасына бастап келген жатақ емес, осында қонақ боп жатқан Қарашаның Абылғазысы екен. Ол Абайлармен амандасқан соң, қастарына келiп, ең алдымен отырған-ды. Жаңағы Абай сұрағына жауапты Дәндiбай шал бердi:

– Дауыл соққан ба дедiң ғой, Абай шырағым! – деп, кекесiнмен бiр езуiн тартып, шала күлдi. Дауыл соққаны рас, дауылға ұшырамаса мынандай толып жатқан үйлер осындай боп жайрап қала ма? Дауыл соқты, бiрақ құдайдың дауылы емес. Ұлықтың, болыстың дауылы. Анау Оязға тiгiлген ақ үйлердiң мына жағында бөлек тұрған он шақты қараша үйдi көресiң бе? – деп, алдағы ұлықтар аулының сол жағын нұсқады. Абай мен Ербол ендi аңғарды. Оқшау тiгiлген ақ үйлердiң маңынан аулағырақ жерде бiр топ қара үй, бас түйiстiрiп кеңескендей, аз ғана аяға бүрiсе қоныпты.

Абайлар сол үйлердi көрiп алғаннан кейiн, Дәндiбай ұлықты бiр боқтап алды:

– Жатуына ақ үй керек. Мазағы мен масқарасына бiздiң лашықтарымыз керек болыпты ғой.

Ербол түсiне алмай:

– Қандай мазақ? Не масқара? – деп едi.

Бастығы Еренай боп, жиылып тұрған кедейлер жапырлап сөйлей бастады:

– Мазақ емей немене, жазалаған кiсiсiн салатын абақты қылам деп бiр үйлерiмiздi алды.

– Ас пiсiретiн үй деп бiреулерiн алды.

– Ол ол ма, Ералының кең жазығы жетпегендей, ұлықтар дәретке отыратын үй деп, тағы бiр үйлерiмiздi алды.

– Алғызып отырған болыс пен шабарман, өңшең қу старшын.

– Бұл қу топыры қашан бiтетiнiн ит бiлсiн. Ауру кемпiр-сампырымыз бар едi, кем-кетiк, ақсақ-тоқсақ, әке-балаларымыз бар едi. Отырған түрлерi анау, шоқпытына оранып. Бәрiнiң баспанасын сыпырды да әкеттi! – дестi.

Абылғазы Абайға бұндағы жұрт кейiсiн жеткiзе түстi.

– Тап осы көп жатақтан ендiгi болыс пен бидi сайлайтын кiсiмсiп, салмағын бұларға салыпты. Тiптi ырзалығын да сұраған бенде жоқ. Майбасар бұйырыпты да шабармандар кеп, жұлып-жұлып, ұйқы-тұйқы қып әкетiптi.

Абай айналасындағы жиынға қарады:

– Тауқыметiн өздерi көтерсiн, сендер неге бердiңдер?

Осы кезде бұлар отырған кебеже, жүктiң арғы бауырында жатқан, жыртық шекпенге ораған, шеке тамырлары көгерген екi кiшкене бала қыңқылдап үн қатты. Ауру балалар екен. Үрпиген қоңырқай шашының астынан бозарып, күстенiп, науқас ажарлы терiсi көрiнген төрт-бес жасар балаға Абайдың көзi түстi. Бала қыңқылдап, қайта тынышталғанда, оның көзiне, езулерiне, құлағының iшiне жапырлап қонған қалың қара шыбын көрiндi. Соған қарап отырып, Абай:

– Көзiне көк шыбын үймелетiп. Онсыз да тұралап жатқан аш-арыққа осынша қаталдық қылатын не қысасы бар екен, өңшең оңбағанның? Дәркембай, сенiң баяғы ашуың қайда кеткен? Шабарманын қақ басқа бiр салып, айдап тастамайсың ба? – деген едi. Жатақтар:

– Ойбай-ау, о не дегенiң!?

– Оған болайын деп тұр ма?

– Қақап тұрған жоқ па?

– Шабарман емес, сабарман ғой! – дестi.

Жатақтардың жаңағы соңғы жайды жапырлап сөйлеп Абайға түгел жабыла айтуы тегiн емес едi. Соның мәнiн Дәркембай таңданып қалған Абай мен Ерболға жайлап отырып баян еттi.

Осыдан он күн бұрын жатақтар ортасына, мынау Абылғазыны қасына ертiп, Базаралы келiптi. Ол тегi Құнанбай аулына, Қорыққа, осы Ералыдан барған болар.

Сол Базаралы мен Дәркембай көп мұңдасып, Ералыда отырған көп жатақтың жайын танытқан екен. Базаралы мен Дәркембай, бiрi үлкен, бiрi жас болғанмен, екеуi бiрдей ер, өр және көңiлi жүйрiк адамдар болғандықтан, кездессе, шұрқырасып табысады екен. Дәркембай айтуынша: "айдалада көк қасқыр соқақ-соқақ!" дегендей, ол бiр жiгiттiң бөрiсi.болған соң, мен өзiм де шүйiркелеп, соған барымды жеткiзгiм кеп, исiнiп тұрам!" дейдi.

Базаралы үш күндей осында боп, Жiгiтектiң, Бөкеншiнiң, Көтiбақ, Мамайдың, Көкшенiң жатақ үйлерiнiң бәрiне кiрiп, жай-күйлерiн бiлiп шығыпты. Ауруының көңiлiн сұрап, сауына ақыл-көмек, кеңесiн айтыпты. Бiр үйiнен шалап, бiрiнен iрiмшiктiң сары суын, шалабын iшсе де тоқмейiл бопты. Барын мiсе қып, көп мұңдар шертiсiптi. Қалың жатақтың көңiл iн көтерiп, ән салып, әңгiме де айтып берiп, қоңыр лашық, жыртық үйлердiң жақын досы боп кеткен екен.

Базаралы ат үстiнде көп жүретiн болғандықтан, Дәркембайға осылардай жатақтың Тобықты iшiнде әлденеше жерде барын баян етiптi. Доғалаң бауырында Сақ-тоғалақ, Тасболат жатағы бар. Бiлде, Кiндiктiде – Әнет, Бәкең, Көтiбақтардан шыққан жатақ, Ордада – Мамай жатағы, Мыялы Байғабылда қырық рудан құралған жатақ барын айтқан. Оның үстiне Базаралы Шыңғыс сыртында, Бақанас бойында орналасқан Керей жатағын да бiледi екен. Көкендегi – Уақ iшiнен шыққан "қырық үйлi" деп аталатын және Семейге бiр бекет жерде Жалпақта, Балторақта сан-сан үйлi жатақтар барын да айтқан. Онысы және қысыр кеңес емес, Керей-уақтың, Бура-матайдың, Ертiс бойлаған елдердiң бәрiнiң жатағы. Базаралы айтуынша солар шетiнен егiншi. Дихан боп, қысқы, жазғы үзiлмес еңбекпен күн кешедi екен. Осындағы бар жатаққа Базаралы ақыл айтыпты.

– Жер емшегiн ем. Екi үйiң, үш үйiң бiрiксең де, бiр жер, екi жер салсаң да, жер тырналап, күш қауқарыңды соған сал. Ен тұрған қалың күзектер, бұлақ, бастау, қоныстар осы бауырда көп қой. Жаздай, жалғыз орақпен болса да, пiшен шабыңдар. Шыңғыстан кетiп, Семейге жақындап кеп отырғаныңның өзi үлкен ақыл. Базарың жақын, артық ауысыңды, пiшен-саламыңды сол базарға тасып, шай-пүйiңдi алып отырасың.

"Ел iшi алтын бесiк, алтын бесiк" деп, дәмелене-дәмелене, дәрменiңдi тауысып болмадың ба? Ол барға бесiк. Жуан мен зорға бесiк. Бос үмiтпен бой алдырғаның аз ба?

"Бәлен жерде алтын бар, барсаң бақыр да жоқ" дей-дей болмадың ба? Ендi бiрiңе-бiрiң сүйенiс те, осы арада өлмес күнiңдi көр, түге! Осы отырған бiр-бiрiңнен өздерiңе жақын ешкiм жоқ. Күйi бiрдiң күнi бiр, дiнi бiр болсын, берекеңнен айрылма! – деп өсиет айтыпты Базаралы.

Бұл сөздер көңiлiне сонша жаққандықтан Дәркембай Абайға бұлжытпай баян еттi. Ербол мен Абай да осыншалық үлкен сыншылықпен және ащылықпен айтылған шындыққа барынша ден қойып отыр.

Абай iщiнен: "Шiркiн, Базаралы оқыған болса, бiр Тобықты емес, бар қазақтың осындай мұң-мұқтажына алтын бергек, асыл дiңгек болар едi-ау!" деп ойлады.

Бұл айтылған жайлар Дәркембай әңгiмесiнiң басы екен. Осыны баяндап кеп, Дәркембай ендi жаңағы көп жатақтың "шабарман – сабарман" деген сөзiне келдi.

Базаралы үш күн қонып аттанғалы отырғанда жатақтар үстiне шапқылап, шабармандар кептi. Жан-жақтан салқар-салқар көш қылып, ақ үйлер артып келген екен. Сойыс малын да қуып келiптi. "Ояз шығады, үй тiгедi, қырғын болады" деп, Тәкежан мен Майбасар жiберiптi.

Таңертең шай үстiнде Базаралы Абылғазы үшеуi отырса, шабармандардың бiр үшеуi келiп, осы жатаққа жаудай тиiптi. Ауыл шетiнде шу шығып жатқанын Дәркембай естiсе де, Базаралыға айтпай отыр екен. Сүйтсе Базаралы да iштей, болыс әлегi келiп жатқанын бiлiп отырыпты.

– Ақсақал, осы аулыңа бөрi шапты ма деп отырмын. Немене, ана жағың азан-қазан боп кеттi? Тағы ұлық пен болыс. Әлегi ме, – деп сұрапты.

Дәл сол кезде, Дәркембай танымайтын үш жас атшабар тасырлатып үй сыртына шауып келiп, "Дәркембай, қайдасың, шық?" – деп айғайлапты. Дәркембай шықпай бөгелген екен, екi иiнiнен дем алып, алқынған жынды жiгiттер: "шық ойбай, құдайсымай! Болыс пен стражник қысып жатса, сен қу кедей де салмақтанамысың?"– деп боқтап, ақыра бастады.

Базаралы томсарып ап, Абылғазыға иек қағып қойып, Дәркембайға: «Шықпай, жауап та бермешi, қайтер екен» деп өзi ана жiгiттерге дауыстапты.– "Уә, жiгiттер! Кiмсiңдер тегi? Мұнда түсiп- ақ сөйлессеңдершi!" деп, сыпайы сөз қатқан екен. Атшабарлар асау аттарының омырауымен Дәркембайдың кiшкене үйiн соғып, құлатарман боп: – "Шық та шық!" деп, боқтаудың астына алады. Соның үстiне, дырау қамшыларымен үйдi сабап, шықырлатып уығын сындыра жаздайды.

Соған жеткен соң Дәркембай шыдай алмай, үйден атқып шыға берсе, әкесiндей кiсiнi, құтырған атшабардың екеуi екi жақтан қамшымен тартып-тартып жiбередi. Осы шақта ашуы әбден қайнап жеткен Базаралы мен Абылғазы, жымнан ытқыған жолбарыстай боп тысқа атқып, ақыра қоя берген. Екi атшабарды Базаралы бiр өзi жағаларынан алып, екi қолымен жалғыз-ақ жұлғанда, табанының астына бiр-ақ салыпты. Тағы бiр атшабарды Абылғазы да бүктеп қалған екен.

Екеуi үш атшабардың басына мiнiп отырып, құйрықтарын түрiп қойып, "ал саба!"– деп Дәркембай көзiн сығырайта күледi. Талайдан бiр айызы қанғандай, құшырлана түсiп әңгiмесiн айтады.

– Несiн айтасың! Баласы мен қыз-қырқынын шулатқан жатақ атаулы жиылып кеп, иiн тiресiп қарап, сондай бiр мәз болмасын ба? Бiрде-бiр жан үшеуiне болысып, жалғыз ауыз үн қатып, арашашы болған жоқ. Тобылғы сапты қамшы сынғанша сабады, Базаралы бағланым! Әй, жiгiттiң ардагерiсiң-ау! Ерiм! – деп, Дәркембай сөзiн бiтiрдi.

Сонымен бiраз үндемей отырып қап едi.

– Ал бiрақ үйiңнен айрылғаның не қылғаның? Баспанасыз отырсың ғой, түге, – деп Ербол сабырсызданып, кейiнгi жайды сұрады.

Ол туралы Дәркембай қысқа айтты. Базаралы тағы екi күн болыпты. Атшабарлар кетiп, жатақ тыныш тұрған екен. Содан Базаралы аттанып, Қорыққа кетiптi. Ал болыстар, ертеңiнде старшын, елубасыларын бастық етiп, отыз кiсi боп келiптi де, жатақтың мынау қазiр жалаңаш қалған, баспанасыз қалған үйлерiнiң бәрiн де, бiр-ақ сәтте тiк көтерiп, көшiрiп әкетiптi.

Дәркембай осыдан кейiнгi сөзiн Абайға бұрды.

– Болысқа, ұлыққа ерген сұмдар, "айт" десе әкесiнiң көрiн ақтаратын иттер емес пе? Дәркембай, сен неге көндiң дедiң жаңа. Дәркембайда дәрмен қалды ма, Абай-ау? Шырағым, азаматым-ау! Одан да қолыңнан келсе, өзiң айтып, үйiмiздi өзiң қайтарып бер. Көп жатақтың үйi болмаса, ас iше алмай, дәретке отыра алмай жүр ме екен, бұл өңшең содыр-сойқандар! – дедi.

– Үйлерiмiздi қайтартып бер. Қорлық-мазағынан құтқар тым болмаса! – дескен сөздердi тiлек етiп, шағым етiп, Абайға осы арада тұрған топтың бәрi айтты.

Ендiгi сөз қысқа, кеңеске салатын дәнеңе жоқ. Абай етегiн қағып, қамшысын мықынына екi бүктеп алды да, Дәркембай бастаған топқа қарап:

– Жүр, жүрiңдер, бәрiң де жүр! Абылғазы, сен де жүр! – деп, жатақтың көп жиынын қасына iлестiрiп алды. Ербол екеуi де аттарына мiнбедi, тек жетекке алысты. Ұлықтардың үйiне қарай, жатақтармен бiрге жаяу әңгiмелесiп кеттi.

Бұл топ саны көп қара үйлер арасымен жүрiп, қотан шетiне қарай бөлiнiп шыққанда, әрбiр жүктiң арасынан, кейбiр қара лашықтардан шығып, осы ауылдың тағы да көп еркектерi қосылды. Абайлар тобының артынан жедел басып, ағылып кеп, көбейiп барады. Арттан жетiп, амандасып жатқан кiсiлердiң iшiнде қазiр қапсағай, биiк бойлы, ажарында қайраты бар, орта жасты кiсiлер көрiнедi. Бастарына шыт орамалдар байлап алған, жалаңтөс, күнге күйген, бұлшық еттi жiгiттер де байқалады. Үнсiз түйiлген қабақтарына ашу мен кекесiн жиылған, буырыл сақал, ақ сақалды, жадау жүздi қарттар да бар.

Абайлар келiс қарсаңында, сайлауға кеткен үйлерде болсын, атраптағы елде болсын, үлкен бiр әбiгер бiлiнедi. Ояз тек қана сайлаушы боп келмеген. Бұл жолы бiр асығыс тергеудi де өз мiндетiне ала кептi.

Тәкежан осы сайлау әбiгерiмен баласының жаназасын шығара сала, аулында қала алмай, Ералы жақта жүр едi. Қысылып қорқа жүрген-дi. Шыңғыс елiнiң беделдi адамдары: Оразбай, Жиренше, Асылбектер де қазiр қысылуда. Кеше Абайға хат жазып шақыртқан Тәкежан емес, Асылбек болатын. Оның Абайға атап айтқаны – Базаралы сәлемi, соның жайы екен. Базаралы ұсталып, қамалып отыр. "Ұстатып отырған Тәкежан, осыны Абай бiлсiн!"– деп, Базаралы Абылғазы арқылы Асылбекке айтқызыпты. Базаралының ұсталғаны кешегi күн.

Асылбек Абайға хабар айтқызғанмен, Абылғазыға:" зге елге бiлдiрме пәледен пәле туып, ұлғайып кетер" деген. Сондықтан, Абылғазы Базаралы жайын жатақтарға да айта қоймаған-ды. Базаралыны бұл тұста, өздерiнiң бiр есебiмен, Оразбай, Жиренше де жақтағандай болды. Олар Тәкежанмен осы жиын тұсында араздыққа тақап тұр.

Өйткенi, Тәкежан бұларды да Базаралы жөнiнде ұлыққа атап берiптi. Сонымен олар қазiр амалсыз Базаралыны жоқтаушылардың тобынан табылғалы тұр. Абайды тосқан осындай топ. Бұлар Абай келiсiмен, оны оңаша алып шығып, жайды баян еттi. Бәрiнiң кезектеп айтқан әңгiмесiнен Абайдың аңғарғаны мынау болды. Тентек-ояздың қасына ерген, өр Найманнан шыққан бiр топ жоқшылар, үлкен сөз ұстап келiптi. Осы өткен қыста сол Найманның Құдайсүгiр деген жуан бiр аулынан Тобықтының барымташысы, бастығы Оралбай болып жылқы алыпты, – дейдi.

Оралбай былтыр Керiмбала дертiнен соң елге қайтпай жоғалып кеткен едi. Iшiнде ыза кеткен жас жiгiт қасына қол жиып ап, мылтық-құрал ұстап, сол бiр жылдан берi, Тобықтыдан, Керей, Сыбаннан және сол өр Найманнан да талайды алыпты. Жуан мықты ауылдарды iрiктеп жүрiп, мал айдатып алып, теңiз жақ шеттегi Керейдiң бiр аш-арық, қалың ауылдарына орнаған екен. Құдайсүгiрдiң арызы Оралбайды:" ұлыққа қарсы, елдiң жуан, жақсыларына қарсы бүлiк басы адам " етiп көрсетiптi. Сол арыз к өршiлес Жетiсу мен Семейдiң екi жандаралының да кеңсесiн көп аралаған екен. Екi болыстың жапсарында мойны қашықта әрекет етiп жүрген өжет, кекшiл, өр жiгiт патшаның әскерiнен де қаймықпапты. Осы қыс пен көктемде Аягөз бен Семейден қуа шыққан бiр отрядты мазақ еткен. Ұзатып әкетiп, ен далада ас iшуге отырған бiр кездерiн бағып келiп, барлық аттарын тиiп әкетiптi. Талай күндер жиырма-отыз кiсiнi жаяу қаңғыртып, аштық пен шөлден иттей қатырыпты.

Екiншi бiр жаманат хабары тағы бар. Оны Оразбай, Жиренше күлiп айтса да, Асылбек сотқарлықты сүймейтiн мiнезiмен сескенiп айтқан.

Ол iс Аягөз бен Шұбарағаш арасында, бекет жолында болған. Семейден Қапалға кетiп бара жатқан қасында екi стражнигi бар крестьян начальнигiн бiреу жолбасарлық қып, шабуыл жасап, тонап жiберiптi дейдi. Осындай үлкен пәлеге де Оралбай жазалы деп, Найман көрсетiптi. Сүйтiп, бар жаманатты сол жiгiт басына үйiп-төккен Ояз тергеуге кеп отыр. Найман өзiнiң малын бiр қуса, крестьян начальнигiнiң кегiн және қуыпты. Әрi куә, әрi пәле басы боп келiп отыр. Олар бес кiсi, Ояздың қасынан шықпайды. Өздерiмен тiлдесiп, қазақ жолымен келiсуге ыңғай көрсетпей отыр. Ұлық болса, "елiңнен сол Оралбайдай сотқар шықты. Ол патша өкiметiне қарсы, сен, соны көрсетпедiң", – дейдi. "Болыс, би, старшын бәрiң де бастарың сотқа кетедi, қылмыстысың", – дейдi. Арызының iшiнде Базаралының аты бiрге жүрген қағаздар да болса керек. Кеше Тентек-ояз келiсiмен Тәкежанмен бiрге, осы отырған үшеуiмiздi шақырып алып: "Оралбайды тап, Базаралыны алдыма келтiр!" деп, қатты ығырып, қатал әмiр еттi. Бұларды солайша қыспаққа ал деп көрсеткен Тәкежан көрiнедi. Оралбай қолда жоқ. Ал, Базаралының iшiне тығып шүпiрекке түйгендей бiзден жасырғаны болса, өзi бiледi. Тек атасы бiр дегенi болмаса, анау Балағаздың iсiндей, бұл жолы да, Оралбайдың көп пәлесiнен оқшау, аман едi! – дейдi.

Жиренше бұдан былайғы жайды әлденеден күрмелiп, бөгеле берiп, тұспалдай сөйледi.

– Тәкежан болыстың ойы елден бөлек. Бiздiң жауабымыз – Оралбайды бiлмеймiз. Ол бұл елден шығып кеткен бiр шығай. Елдiң де, Базаралының да оған құрығы жетпей қалған. Не iстеп, не қойып жүргенiнде бiздiң ортағымыз жоқ. Өзiң ұстап ал да, бiлгенiңдi қыла бер. Алғашқы сөзiмiз, Тәкежанмен, Майбасармен қосыла ақылдасқанда, соған сарқып едi. Бiрақ кеше кешке Оспаннан Тәкежанға хат алып Дарқан келген екен. Базаралы мен ағайын iшi бас араздық боп қалған ба? Не қылсаң өз басыңды ақта, Базаралы қолымда отыр, осыны жау деп ұстап бер! – деп, хабар етiптi. Содан берi Тәкежан өз аулына Жұмағұл шабарманды бастатып, төрт стражниктi жiбертiп, Базаралыны алғызып кеп, жаңа сәскеде ұлық қолына табыс еттi. Ал, Тәкежан Базаралыны айдатқалы жамандап жатыр ма, не десiп жатқанын бiлмей, сенi шақыртып отырмыз. Осыған ақылыңды айт!

Абай бұл арада үлкен түйiн түйiлгенiн сездi. Оспан жағынан жүрген астыртын сырдан, мынау сыртқы пәленiң екеуi де зор. Өте өрескел жұмыстар түйiсiп тұрғанын, Абай Асылбектерден көрi толығырақ аңғарды да, қабағын шытып, қинала күрсiндi. Сайлауға арналған үйлердiң орта тұсында өңшең алты қанат үш үй бiрiне-бiрi тiркестiрiлiп, қосыла тiгiлген екен. Сол үй жаққа көз тастап, зәрлi жасауылдар мен лыпыл қаққан жылпос атшабарларды көрдi. Аяқ ұшымен басып, жүгiре түсiп, қатты қимыл етiп жүрген ынталары байқалады. Арғы үйлерде отырған қатал ұлықтың ызғарын сездiрiседi. Әлi жауап қатпаған Абайды Асылбектiң сөйлеткiсi келдi.

– Сайлауға келген ұлық, әуелi сол сайлау жағынан бастаса керек едi. Мынауың тамам елдi жиып, қамап қойыпты. Болыс жамандаған кiсiнi бас салып қыспаққа алады. Солардың мықтап көрсеткенiне дүре соғады. Ұлығыңның аңғары бiзден де Базаралыны иянаттаған арыз түсiр дейтiн көрiнедi. Соны құшақтай түсейiн деп отыр! – дедi. Абай әлi үндеген жоқ.

Соңғы бiраз сөздi Оразбай айтты. Қысқасы, барды бiлдiң. "Былай баспа – былай бас. Олай iстеме – былай iсте " дегенiңдi бiзге өз аузыңнан осы арада өзiң айтшы! – дедi.

Абай бұл адамдарға көп сөз таратып айтуға үлгермедi. Ұлық үйлерi жақтан. "Шоқа баласы! Шоқа баласы!" деп, Жиреншенi шақырып, "Сүйiндiк баласы!"– деп, Асылбектi, "Аққұлы" деп, Оразбайды шақырып, бiр стражник пен бiр атшабар қамшы былғап келе жатты.

– Әнi, ұлық бiздi керек етiп жатыр! – деп, Жиренше Абайды асықтырғандай. Тез жауап күтедi. Абай оған да асықпай, үшеуiне қарай түстi. Қатты бiр бекiнiспен жұдырығын түйе сөйледi.

– Ұлық бетiнен ықпаңдар, домбытбасы болса сескеңбендер. Базаралыны Оралбай үшiн Тәкежан күйдiртем десе де, сендер бермеңдер. Оралбайды құрығы ұзын ұлық қой, өзi ұстап алсын. Бұл пәлеге Базаралыны батырмаңдар! – дедi.

Осы кезде бұлар қасына жеткен стражникке жаңағы аты аталған үш кiсi ердi де, ұлықтың үйлерiне кеттi. Абай кейiндеп бара жатқан атшабарды өзi отырған орнына шақырып алды. Ұлықтың мыналарға ызғары қандай болады. Маған соны сен бiлдiрiп тұр. Осыны тек саған ғана мiндет етем, бiлдiң бе? Бар! – дедi.

Атшабар Абайды бiлетiн. Осы елдiң өзiнен шыққан жiгiт болғандықтан, ұлықтың қасына ерген болса да, мынау айтылғанды тез аңғарды. Өз басына сын сияқты түсiндi. Уәде берiп кеттi. Абай Ербол мен Абылғазыға да iс тапсырды.

– Жақын ауылдарға тегiс, шапшаң кiсi шаптырыңдар. Ер-азамат, атты-жаяулы түгел, ұлық үйлерiне жетсiн! Ал, мына сайлау басындағы еркек-әйелдiң үлкен-кiшiнiң бәрiн қалдырмай, лезде осы мынау үйлер тұсына жинап келе берiңдер! – дедi.

Жиреншелермен алғаш сөйлескен жерiнде Абай бiр сағатқа жуық отырған кезiнде, сайлау үйлерiнiң айналасына топталған ел анық мол жиынға айналды. Стражник-атшабарлар қалың елдi дәл ұлық үйлерiнiң өз қасына жақындатпай, алысырақ ұстауға тырысады. Айғайлап, айбар шегiп, қамшы, қылыштарын көтере түсiп, доң айбат жасайды. Жұртты жасқап, iркiп жүр. Бiрақ қалың елдiң бүгiнгi әлдеқандай бiр оқшау күйдi тосқан түйiлгендiк байқалады. Базаралының жазықсыз ұсталып келгенiн бұл ел бiлген. Оны аяп, Тәкежанға жирене қараған салқын ызғар бар. Жұрттың көпшiлiгi сұрғылт жұпыны киiмдi, шаруаның елi. Бағанағы Абаймен келген жатақтар да тегiс осында жүр. Базаралы хабарын естiгеннен берi олар әсiресе ширығып қатулана түскен. Абылғазы солардың арасында. Өзiнiң осында келуi Базаралы үшiн екенiн ендi айтып жүрген.

Аздан соң қалың жұрттың Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар жүрген бiр шоғырының iшiне Абай тақап келдi.

– Мен қазiр мынау ұлық үйiне кiремiн. Базаралыға қамшы жұмсаса, қарап қалуға болмайды. Жазықсыз азамат басына қорлық таңба соқтыра алмаспыз. Осы жерден тарамаңдар! Ербол, Абылғазы екеуiң менiмен бiрге кiрiңдер! – дедi де, екi жолдасын ертiп, ұлықтың үйiне кiрдi.

Абай араларынан кетiсiмен, анталап тұрған қалың жиын арасына, ауыздан-ауызға көшкен сыбыр бұйрық жайылды. Сыпсыңдап, жылдам тарап жатты. Дәркембай сияқты қартаң адамдардың жүзiнде және жатақтың көп жастарының пiшiнiнде қабақ түйген бекiнiс бар. Ширақтықпен сәт күткендiк бiлiнедi.

Iркес-тiркес тiгiлген үш үйдiң алдыңғысында ел қазағы жоқ. Тек қылышты, құралды стражник-урядниктер мен орта шендi төрелер тұр екен. Тергеу орталық үйде көрiнедi. Есiкке қарсы тап ортада, жасыл жiбек жапқызған кеңсе үстелiнiң жанында ұлықтар. Ширатылған ұзын қоңыр мұрты бар, биiк бойлы суық қабақты қара-сұр Ояз Кошкин ақыра тергеу жасап отыр. Бұның сөзiн қазақшылап тұрған қысық көз, шолақ мұрын, семiзше тiлмаш екi аяғынан тiк тұр. Мойнын қисаңдата түседi. Қазiр жауап берiп отырған Оразбайға о да зiркiлдеп, аяғымен жер теуiп қойып, кәрленiп сөйлейдi. Абай жолдастарымен ауыз үйге кiргенде, жауапта отырған Оразбайдың жалғыз көзi мұны шалып қалды.

Ояз тергеуiнiң ожар, озбыр сөздерi ызасын келтiрiп, зығырын қайнатып болған ба? Немесе Абайдың келiсiн арқаланып, әншейiндегi намысқор ерлiгiне, томырық мiнезiне басты ма, әйтеуiр Оразбай жерде жүгiнiп отырған қалпынан көтерiле берiп, бiр тiзелеп алып, өзiнiң қатты үнiмен тiлмашқа сөйледi.

– Жеткiз ендеше! Мен Оралбай емеспiн. Елдiң жазықсыз, қылмыссыз адамымын. Мына Жиренше, Асылбек айтқаны рас. Сол сөз менiң де сөзiм. Оралбай үшiн күйетiн ел жоқ мұнда. Базаралының да түк жазасы жоқ. Ақырып-шақырмасын мына ұлығың! Жеткiз қазiр осынымды! – дедi.

Тiлмаш осы сөздердi аударып жатқанда Оразбайдың жауабына сүйсiнген Абай Ербол мен Абылғазыға ақырын күбiр етiп:

– Еркек мынау екен, бәсе! – деп, төргi үйдiң есiгiне қарай, " тiлмаш қалай аударар екен " деп, ұмтыла бердi. Сол кезде екi жақта тұрған сақшылар Абайға қатты зекiп:

– Тұр тоқта! – деп қалып едi.

Абай орысша сөйлеп, салмақпен үн қатып:

– Сабыр! Мен уездный начальник мырзаға өтуiм қажет! – дедi.

Бiрақ есiк пен Абай арасына екi стражник тұрып қалған едi. Дәл осы уақытта оң жақта тұрған сыпайы, сұлу пiшiндi бiр чиновник iлгерi қозғалды. Абайдың орысша сөйлегенiне таңырқап, қызыққандай. Стражниктердiң алдынан жанаса келдi де, күлiмсiреген пiшiнмен:

– Сiз кiм едiңiз? Бiлуге рұхсат етiңiз! – дедi.

Абай бұл кiсiнiң сыпайы жүзiне өз тарапынан лайықты тағзым көрсетiп, тымағын алды. Өз қадiрiн жоймайтындай, тең тәрбиелi сыпайылықпен бас иiп:

– Мен Ибрагим Құнанбаевпын. Халықтан шыққан жұпыны кiсiмiн, дедi. Төреге күлiмсiреп, барлай қарап, тоқтап тұр. Абаймен сөйлескен төре бұрынғысынан да жадырап, жақындай сөйледi.

– А, сiз Ибрагим Құнанбаевсыз ба? Мен сiздi бiлемiн. Жақсы бiлемiн. Маған сiздiң досыңыз адвокат Андреев көп айтқан. Таныс болайық, мен Лосовскиймiн! – дедi.

Абай бұл кiсiмен таныса сала, алдыңғы үйдi көрсетiп:

– Мұнда не хал болып жатыр? Бұның бәрi бiзге – халыққа ренiштi... – дей бердi.

Абайдың алдынан шыққан стражниктер, бұл кезде Лосовскийдiң қабағын байқап, орындарына қайтып кеткен едi. Советник Абайға бетiн шұғыл тақады да, аузын алақанымен далдалай берiп:

– Сiздiкi дұрыс. Сiздер ғана емес, реттi әкiмшiлiк үшiн де ренжiрлiк, топастық бар. Самодурство! – дедi. Соңғы сөзiн қып-қызыл боп, ашумен айтты. Бiрақ кейiн шынға жетермiз! – деп шегiне бердi. Барлық ауыз бөлмеде тұрған ұсақ төрешiктерге әдейi бiр қыр көрсеткендей боп, Абайдың алдына алақанын көлденең созып, орталық үйдi нұсқады. "Кiрiңiз, рахым етiңiз!" – дегендей.

Бiрақ Абайдың орталық үйге бас сұға беруi-ақ сол едi. Оразбайдың жаңағы жауабын түгел естiпболған Ояз ақырып, әмiр еттi. Базаралыны нұсқап, бұйрық берiп тұр. Екi стражник Базаралыны иығынан жұлқып жiберiп, шалқасынан бiр түсiрiп, сәтте етпетiнен салып, қамшымен тартып-тартып жiбердi. Абай осыны көре сала, ақырып, айғай салып:

– Постой! Не смей! – деп қалып едi. Үйдiң iшi апыр-топыр. Орнынан жыландай ысқырып, атып тұрған Ояз, Абайға тақай бере:

– Сен кiм? Сенi кiм шақырды? – деп қалды.

Ұзын мұрты қалтырап, көзi жиренiш отын шашып, Абайға тақап кеп, тiк қарап тұр. Абай бойы Ояз бойынан биiк едi. Қаны қашқан, ызалы жүзi бар, екi көзi қанталап, ұлыққа жоғарыдан төмен шаншыла қарайды. Айыптап кiнәлағандай боп, қатты жауап бердi.

– Ақырмаңыз! Менi жиылып тұрған халық жiбердi! Тоқтатыңыз қазiр мынау бассыздықты!

Ояз ызадан қайнап кетiп, жаңа Абай араласқанда қамшыларын көтерiп тоқтап қалған стражниктерге "соқ!" деп, қайта бұйрық еттi де, Абайға саусағымен көзге шұқығандай нұсқады. Асқақ, ашулы ұлық оған да ақырып:

– Сенi абақтыға жапқызамын! – дедi.

Абайдың "Ұрма! Тиме, тарт қолыңды!" деген қарсы айғайын елеген де, ұққан да жоқ. Базаралы үстiне қамшы жауып қалды. Ендi ұлық Жиренше, Асылбектерге де, оқшау отырған Оразбайға да дүре соқпақ. Қолын қайта нұсқап, қасына жиылып қалған төрт-бес стражникке:

– Жиырма бес қамшы, отыз қамшы! Елу қамшы! – деп, ең соңғыны Базаралыға кестi. Абай дәл осы шақта жанып тұрған отқа түскендей. Көз жұмған, өжет ерлiкке басып едi. Ендi ашу емес, ызасы күштi, тартыс қаны қайнағандай. Ұлыққа қарап:

– Ендi бар нәрсеге сен жауап бересiң! Помни, сам виноват! – деп есiкке қарай ұмтыла бердi. Ербол мен Абылғазыға айғай салып, қатал әмiр еттi:

– Ұмтыл, қаптат елдi! Ойран ет! – деп, есiктен өзi де жүгiре шықты. Тыстағы Дәркембайлар, әлдеқайдан, қысқа шоқпар, дырау қамшылар тауып ап сақадай сайланып та қалған екен. Абай шыға бере:

– Құлат! Ойран ет! Талқанда, мынау үйлерiн! – деуi-ақ мұң екен. Айналада сiресiп тұрған ел Дәркембайдың: "қыр, жой!" деген жалғыз айғайымен, үш үйдiң үшеуiне де қамшы, шоқпар ұрып, тозаңын аспанға шығарды. Төрелер өз бастарына тиiп жатқан ызғарлы жаза соққысын көргендей. Ояз Жиренше, Асылбектердi ұр дегенмен, стражниктер оларға ұмтылған шақта, ауыз үйдегi чиновник Лосовский ақыра жүгiрiп келген. Ояздың бетiне бетiн тақап, түгiн атып, түкiрiгiн шаша, қатты сөйлеген. Үй ортасындағы столды кең алақанымен сарт еткiзiп ұрып қап:

– Жеттi бассыздық! Доғарыңыз дереу! Сiз ендi қайтып түзелместей қата еттiңiз! Тыйыңыз дүренi, шапшаң! – деп едi.

Чиновник Абайдың қандай ызамен қайнап кеткенiн, қандай өрт қимылға бекiнгенiн жаңағы шыққан айғайлы жүзiнен анық танып кеп, осыны iстеген-дi. Лосовскийдiң әмiрiнен соң, үй iшi аз уақыт жым-жырт едi. Көтерiлген қамшылар да Жиренше, Асылбек, Базаралыға соғылудан тыйылып, бата алмаған қалпында, асылып, тұрып қалған. Тек алғашқы қамшы тиген Базаралы ғана. О да қазiр жұлқынып, ұшып түрегелдi. Ояздың қасында, аппақ қудай боп, неғыларын бiлмей тұрған Тәкежанға қарап:

– Жауым сенсiң, Тәкежан! Тiрi болсам, кегiм сенiмен кетер! – деп қалған.

Бұндағы сөз осы-ақ болды. Барлық үйге сатырлап тиген қамшы-шоқпар уық-керегенi шатырлата сындырып барады. Ұлықтар басындағы жұқа баспананы, ышқына соққан халық ашуы жапырып, қиратып келе жатыр. Есi ендi кiре бастаған урядник ең алдымен мылтығын суырып ап, шаңыраққа атты. Осының жолымен тағы бiрнеше стражник мылтығын атып қалып едi. Ояз оларға ендi өзi ақырып:! Тоқтат!", "Атпа!" деп әмiр бердi. Сырттағы жұрттың iшiнде, мылтық үнiнен серпiлiп, секiре кейiн шыққан бiрер шалдар болса да, көпшiлiк үш үйдi, сығымдаған шеңгелiнен шығармай тұрған. Ұлықтың үй iшiнен ақырып: "Мылтық атпа! Тоқтат!" деген әмiрiн сыртта анық аңғарған Абай, бар елге қатты айғаймен белгi бердi:

– Сескенбеңдер! Ендi ата алмайды! – деп, жар салды.

Сол арада Ербол, Абылғазы, Дәркембайлардың үндерi саналы ызамен екiленiп, бiрлесе шықты:

– Құлат мынау үйлердi! Жық! Домалат! Ал жұлып, баспанасын! – дестi. Ауыздағы үйдiң сол жақ қанатына барлық ел қаптап кеп, иiн тiресе, жабыла тұра қалды. Бұл қимылдың алдында жүрген көбiнше жатақтар. Солар тобы қалың күшпен еңсере қайрат еткенде, ауыз үйдiң уық-керегесi шықырлай сынды, сығылысып, iшке қарай жапырылды. Қабысып-қабысып барды да, ақыры шарт етiп құлап кеттi.

Орталық үй мен ауыз үйдiң арасы есiк емес, бiр қанат керегенiң орны жоқ, кең өткел-дi. Төргi екi үйде үрпиiсiп қалған ұлықтар, ел ашуынан қорқып тығылғандай. Бiрiне-бiрi сығылысып тұр екен. Абай Оязға, нұсқап тұрып:

– Өзiң кiнәлысың. Сен елдi түзетушi емес, бұзушысың! – деп ақырды да, адымдап барып Базаралыны қолынан жұлқа тартып: "шық былай!" дедi. Базаралы Абайдың сыртына ытқып шықты.

Осындай шақты пайдаланып Асылбек, Оразбай, Жиренше де шапшаң ытқып, Абайдың сыртына қарай, ел iшiне араласып кеттi. Бұл уақытта Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар және осыларға ұқсаған толып жатқан көпшiлiк үлкен ызада. Олар – би-старшын емес, бай-бағлан емес, бiрақ сын кезеңдерде ел салмағын тәуекелшiл сом иықпен берiк көтеретiн өжет жандар. Қазiр солар Оязға, Тәкежанға ақыра үн қатып, жан-жақтан қамшы жаудырғандай бұйрықтар сiлтеп тұр. Абай ендiгi сөзде, сол жұртқа кезек бердi. Ербол, Абылғазылардың Ояз бен Тәкежанға анық жеткiзiп айтқан талабы:

– Сайлау бермеймiз! Сен сайлаушы емес, елдi ойрандаушы. Жөнiңе кет, қайт шапшаң! Ендi сенiң бұйрығыңа көнетiн ел жоқ! – деп ұлықтарға бiр айғай салды. Сонымен қатар қалың елге:

– Таратып апкетiңдер анау үйлерiңдi!

– Тарасын ел бұл арадан! Қу томардай сорайып, жалғыз ұлықтың өзi қалсын!

– Немесе, соның бауырына тығылған азғын, сұмдар қалсын!

– Үйлерiңдi ал, жатақтар! Көнбе зорлыққа. Алып кете бер тегiс үйiңдi!

– Тараңдар! Тастаңдар жалғыз ұлықты!

– Қалсын адыра! – десiп, бiрi артынан бiрi айғайлады.

Осы әмiрдi көпке жеткiзiстi де, Дәркембай, Абылғазы, Ерболдар жұртты басып, серпiле жөнелдi. Тарағанда құр бақыра, шақыра тараған жоқ. Кiмнiң ақылы басқарғаны белгiсiз, әйтеуiр ең алдымен ұлықтар маңындағы барлық атты қуып кеттi. Содан кейiн ел ұлықтарды қадiрлеп тiккен үйдiң барлығын лезде жықты. Үйлердi ең алдымен жыққан жатақтар. Олар үйлерiн шапшаң әкеттi. Аз уақыттың iшiнде бiрiне-бiрi дауыл үйiрiп кеп қосып, өрескел күйдi тоқырайтып, мiнгестiрiп кеткендей екi ғана үй қалды. Жарымы құлаған ұлықтар үйi. Маңайы тып-типыл.

Жаңа осыдан бiр-ақ сағат бұрын ұлық мекенi бүкiл Ералы атырабына айбар шегiп, "мен мұндалап" тұр едi. Қазiр көл бетiндегi көбiктей боп жоғалып кеткен. Халықтың кәрi ұрғандай жалп етiп, құлап түстi.

Ел ынтымағы бұнымен бiткен жоқ. Ералыда отырған барлық ауыл ұлықтардың үйiн қу далаға жалғыз қалдырып, сол күнi, дәл түс кезiнде бiр-ақ көтерiлiп, тегiс көшiп те жөнелдi. Өз маңынан елдi үркiтiп, айдалада жалғыз қалғанда, ұлық тобы қас масқара боп қалды.

Айнала елсiз жат. Көз ұшында бiр бұдыр көрiнбейдi. Тысқа шығып осы жайды болжап жүргенде, салмақты Лосовский, екi алақанын жайып, өз өзiнен күлдi де:

– Ең аяғы бұралқы ит те қалмапты, – деп басын шайқады. Өзiнiң өрескел iсiн ендi аңғарған, үнсiз ашумен тек қана басын шайқай түсiп, сенделiп жүрген Тентек-оязға қарады.

– Киргиз даласын көп жылдан берi бiлiп жүрiп, мұндай ұйымдасқан ел көрген жоқ едiм. Осы керек бiзге! Кешпестiк қата жасадық. Елдiң жазықсыз адамдарын орынсыз жабайылықпен жазалау арқылы мынадай соққыны көрiп отырмыз. Менiң адал арым сiзге бар шынымды айтуды талап етедi. Қалаға барғанда, осы жолсыз сапар үшiн сiзбен жоғарғы ұлықтар алдында есеп айырысатын боламыз! – дедi.

Тентек-ояз жауап қатқан жоқ. Қолын бiр сiлтеп, бұрылып жүрiп кеттi. Ұлықтар қасында өзiнiң екi атшабар, екi старшынымен қалған Тәкежан ғана. Әмiр құдiреттiң бұл сәтте қадiрi кетiп, қауқары бiткенi соншалық – ендi бiр жұтым сусын, бiр қайнатым шай, бiр түйiр бауырсақ, iрiмшiк табудың өзi күш болды.

Ұлықтар сайлау жасай алмайтыны айдан айқын едi. Ендi бөгелместен табан тайдырып, Семейге қарай жөнелу қажет. Тентек-ояздың соңғы Ояздық ықтияры сол ғана болды. Тәкеженға өздерiн кешiктiрмей, тез ат тауып жөнелтуге әмiр еттi. Болыс өзi мен маңындағы атшабар, старшындарының аттарынан құрап, төрт пәуескенi екiндi кезiнде зорға жүргiздi.

Тентек-ояз дәл жүрерде, бүгiн болған ғаламат уақиғаны қорытып келiп, өзiне бағынышты чиновниктерге соңғы байлауын мәлiм еттi. Тiлмаш арқылы Тәкежанды, старшындарды да қағыстырып, сұрастырып, өзiнiң ұлықтық ақылымен де қорытып алғаны осы. Қалаға, жоғарғы ұлықтарға апаратын акт, мәлiмдемесi есептi.

Сол қортындысының бiр үлкен "бабы" – бұл Ояздың өз айыбын ақтайды. "Оралбай үлкен қарақшы. Базаралы ел iшiндегi соның сүйенiшi, айлакер, ақылды басшысы. Ал Оразбай, Жиреншедей кiсiлердiң бәрi Базаралыны жақтаушылар. Солардың iшiнде, осы Шыңғыс елiнiң болысы Тәкежан Құнанбаевтың туған iнiсi Абай да бар. Сайлау бермей, жоқты сылтау етiп, пәле шығарушы – Базаралы мен Абайдың әзiрлеп қойған кедей, малай қара бұқарасы.

Бұл елдiң болысы Тәкежан да жаман. Ол Оралбай мен Базаралыға бас араздық арқылы өш болғанмен, ұлыққа қарсы наразылық ашуды тоқтата алмады. Ұлықтарды далаға тастап кеткен қалың елдiң, тым құрса, бiр ауылын да ұстап қалуға жарамады. Базаралыны қашырып жiберген елге түк қуғын жасай алмады. Елдi сайлауға әзiрлей алмағаны үшiн, Тәкежан Құнанбаев болыстық орнынан түсiрiледi. Оның орнына уақытша кандидаты Жабай Бөжейұлы болыс болады!"– деп қорытынды еттi.

Осыны пәуескеге мiнерде, тiлмаш арқылы жариялады.

Өз масқарасының бiраз жарасын өз тiлiмен жалап, қағазбен сылап, емдей түстi. Тәкежанды орнынан алған бұйрығын, осы ел iшiнде құпия тапсырмамен қалып бара жатқан тiлмашқа бердi де, жүрiп кеттi.

3

Он шақты күннен берi Абай Семейде каталашкада отыр. Үлкен абақтының өзi емес. Бiрақ уақытша жаза орны болса да, каталашка өз тұтқынын әрбiр жаза орнына лайықты, қысымда ұстайды. Темiр торлы терезе, құлыптаулы есiк бар. Сол есiктiң орта тұсындағы тар тесiк тұтқын адамның сырт дүниемен қатынасына тар өткел болады.

Жасауыл әр шақырғанға келмейдi. Сарала қылыш асынған ұйқылы жүздi, орта жасты, көп ажымды күзетшiлер. Бұның кейбiрi Тентек-оязбен елге ере шыққан стражниктер сияқты. Тұтқын орны сол Тентек-ояздың кеңсесiнiң жанында. Абайдың бүгiнгi халiне дағдылы тұрмысы ұқсап көрмеген. Бiрақ сонда да ол өз күйiне бiр қыдыру үйренiсiп қалған сияқты. Айналасын көп кiтапқа толтырып алыпты. Көбiнше, сол кiтаптарына үңiлуде. Күндерi қалай өтiп кеткенiн байқамай да қалады.

Абайға осы кездерде аса бiр ықыласты достық көрсеткен бiрнеше шаhар адамы бар. Олардың iшiнде Ақбас атанған Андреев ерекше. Ол Абай қасына алғаш каталашкаға түскен күннiң ертеңiнде келген.

Содан берi әрбiр екi, үш күнде Абайға кiтап әкеп бередi. Абайды тар бөлмеден шығартып, ауыздағы шыбыны көп, терезесi аласа, өзi де бiр қапастай болған күзетшiлер бөлмесiне келтiредi. Iсiмен таныса келген кiсi боп, көп әңгiмелеседi. Кiтап соңынан кiтап әкеп берiп, "тұтқын жалғыздығына серiктер әкелдiм" деп, Абайдың көңiлiн көтерiп кетедi. Алғаш Абайға келiп ауылда болған халдi бiлген сағатында Андреев:

– Құтырып барған ұлықты соншалық масқаралап, абыройсыз етуiңiз осал iс емес. Ол – әдiл ашудың iсi. Бiрақ бұл сiздiң азаматтық бағаңызды ұлғайтқанмен, заң алдында әкiмдердiң ызасын келтiретiн iс. Рұхсат етiлмеген тентек, сотқар ашу! – деген.

Андреев осы жөнiнде Абайға сөйлесуден бұрын, өзiнiң жақын таныс адамы Лосовскиймен де көп әңгiмелесiп, барлық жайды бiлiп келген. Лосовский Андреевке Тентек-ояз iстерiн мазақтап, күлкi етiп айтатын. Ол Абайдың мiнездерiн намыскерлiк деп бағалаған.

Андреев үйiнде осы жай тағы бiр әңгiме болғанда, үшiншi бөгде бiр адам бар едi. Ол жасы отыздың iшiне толық кiрген, кең жайылған қара сақалды, зор ашық маңдайлы, қасқа бастау келген, қайратты, дана пiшiндi Михайлов болатын. Бұл адамның түр-сыпаты, киген киiм үлгiсi жергiлiктi адамдарға ұқсамайды. Ол чиновниктiң жылтыр түйме, оқа белгiсiн тақпайды. Өзi патша өкiметiнiң терiс көзiне көптен iлiнген, қылмысты жан болып, осы жаққа айдаумен келген адам.

Осы Михайлов бұл күнде облыстық үлкен кеңседе қызметте саналады. Ақырайған ұлық басынан кешкен масқаралық, күлкi жайды алғаш тыңдағанда Михайлов еш нәрсенi сұрамады. Бiрақ өзiнiң кесек, оқшау күлкiсiмен қатты күлiп, қызара түсiп, сүйсiнгенiн бiлдiрiп отырды.

Ол кейiнгi бiр күндерде Андреевтен, сол ұлықты масқара еткен сахара жiгiтiн көрсетiп, таныс етудi сұраған. Абай iсi Лосовскийдiң куәлiгiне байланысты екенiн Андреев айта берушi едi. Бұл iс жөнiнде, Лосовский өз сөзiн әдiлiмен айтуға бейiм болған.

Андреевтен досы iстеп жүрген жаңағы сияқты қам-қаракеттi бiлген соң, Абай алаңсыз болды. Оның бұл күндерде каталашка стражасынан жалғыз талап ететiн жағдайы болса, ол тек түннiң шамы ғана. Абай тiптi аз ұйықтайды. Бiрiнен бiрi қызық романдарды күндiз оқуға тоймай, түн жарығымен де оқығысы келедi.

Каталашканың қалқан құлақ жаман фонары жерге қойылмайды. Биiкке, жоғарыға асылады. Соның дәл түбiне кеп, кiтап жолдарын әрең көрiп отырса да қажымай оқи беретiн Абай, көзi талған шақтарда каталашка есiгiн жұдырықтайды. Қорылы күштi, бықсық ұйқыда жатқан бар стражниктi бөрiдей үркiтiп оятады. Ұйқыны бұзғанға гүжiлдеп, ашуланып келген қартаң стражниктер кейде Абайға кекесiн атып:

– Қарашы, киргизин оқымысты боп алған! Бабаң мен әкең үшiн де осы каталашкада оқып алайын деп жатырсың ба? Күндiз саған жетпей ме! – деп қыжыртады.

Абай бұларды беймазалап оятқаны болмаса, ұрысып қажаспайды. Қайта, кейбiр жаңағыдай өткiр қалжыңдарына сүйсiне күлетiн. Бiрiн Сергей, бiрiн Николай деп, өз аттарымен атайды. Жай ғана беделдi, сыпайы жүзбен сөйлейдi. Сахараның өзiнше тәрбиелi, сыпайылығымен үн қатады.

– Сергей, өзiң ойласаңшы, каталашкаң толған қандала. Ұйқы-тыным бермейдi. Тек осы кiтаптан басқа тыныштығым да, серiгiм де жоқ. Каталашкаңнан тамақ та iшпеймiн. Бiр шамнан басқа шығарар шығыным да жоқ, түсiнсеңшi! – дейдi. Бұған жиi кезiгетiн қарт Сергей әр кештi тыртысқан ерегiспен бастайды. Бiрақ кейiн екiншi шамды әкеп, өзi жағып бередi де:

– Дұрыс адамдар школдан оқиды. Школдан. Ә, сенiң әкең оқуды түрмеде оқы деп үйреткен бе? Тапқан школың осы жер ғой, мә! – дейдi.

Абайдың каталашкаға келтiретiн шығыны аз. Оның қымызы, етi, ыстық сорпасы тыстан келедi. Ербол әкеледi. Немесе осы жолы Абай мен Ерболдың атының басын ұстап, көшiр боп келген жас жылпос жiгiт Баймағамбет әкеледi. Қазiр де Абай камерасында қамыс тегене орталай толған салқын қымыз тұр. Пiскен ет, шай азығы да дастарқан iшiнде аз емес. Уайым ойламаса да, қаланың ыстық шағында, тұншығып булыққандай боп жатқандықтан, Абай тамақ iше алмайды. Сондықтан ба, болмаса күн көзiне шықпай көп күндер отырып қалғаннан ба қазiр, қара сұр реңнен, ақ сұр түске ауысқан.

Бүгiн, өткен түнде де аз ұйықтаған Абай, ертеңгi оразасын түнемел қымызбен ашып, қызық роман уақиғасына шомды.

Абай биылғы көктемде Ақшоқыда "Дубровскийдi" оқып отырғанда есiне алған бiр ойын бүгiн қайта тапты. Владимир үйiмен қоса, парақор төрелердi өртеп жiбергенде, Абай сондай намысты ашуға қатты сүйсiнiп едi. "Анық еркек ашуы осы екен!" деп қабылдаған.

Кейiнгi күндерде сол кiтап уақиғасын есiне көп алатын. Қабақ қаққандай бiр оқыс әрекет iшiнде, сол уақиғаны өзi де көргендей болды. Тентек-ояздың үйiн жапырып, құлатып жiбергенде, түкпiрдегi үйдiң аузына үркiп барып, сығылыса ұйлыққан Тентек-ояз бен бес-алты стражник, урядниктер көзге елестейдi. Рақымсыз ыза, от ұшқынындай елес берiп өтедi.

Бiрiнен бiрi алыс қауымдар, адамзаттар бар. Солар кей шақтарда өктем зорлық, озбыр қиянат iшiнде аға мен iнiдей ұқсас мiнез атады. Ноқталы жолбарыстар, ызада жолбарысша мiнез атқандай. Томағалы тұтқын қырандар, ызада қыранша мiнез танытқандай. Кей намыс кей жандарды ұқсас түрде ыршытады. "Ондайда, адамды, қауымды – жыныс, ұлыс билемейдi. Ұқсас күйi билейдi-ау!" деп бiр ойға кетедi.

Қазiр дәл осы ой созыла түсiп, тiзесiне салып қойған кiтап ашулы бетiмен елеусiз қалған бiр кезекте камераның есiгi шапшаң ашыла бастады.

Каталашканың надзирателi Хомутов өзi кептi. Ол бұл жерге, Абайды керек еткен адвокат келсе, не тергеушi начальник келсе ғана кiретiн. Абай "әлде босану кезi болды ма?" деп, оқыс бiр үмiтпен Хомутовқа қарай шапшаң тұрып, қадам баса берiп едi. Хомутов есiкте тұрды да, қатқыл, суық үнмен хабар еттi:

– Құнанбаев, дежуркаға жүр. Саған ауылдан әке келген! – дедi.

Абай бұл хабарға бiр жағынан таңданумен бiрге, екiншiден намыстана түсiп, жылдам басып, полицейге ердi.

Дежуркада шынында елден келген бiрнеше кiсi бар едi. Бес-алты кiсiлiк тобын бастап келген Ербол мен жас Баймағамбет көрiнедi. Абай оларға асығыс амандаса бере, ар жағынан Құнанбайды iздедi. "Осы араға кәрi сүйегiн сүйреп, ол несiне келген" дедi iшiнен. Жақтырмай келедi.

Осындай оқыс ой себебiнен, Абай бұнда тосып тұрған кiсiлер арасына қабағын түйiп келдi.

Топ iшiнде Құнанбай жоқ боп шықты.

– Әкем келдi деп едi, ол қайда? – деп Абай асыға сұрады. Ербол оны бүйiрiнен ақырын ғана түртiп қойды. Баймағамбетке қарап тұрып, соған айтқан кiсi боп, стражниктердiң көзiн алдап:

– Әкең мына тұрған Дәркембай емес пе, кiргiзiп сөйлестiрмейтiн болған соң айтылған ғой! – дедi.

Абай бұл хабарға қуанып, бас ие бердi. Сақалы ақ боса да, әлi қапсағай денесi, қайратты жүзi кәрiлiкке мойымаған Дәркембай Абайға кең құлаш жайды. Дос бейiлiн шын бере түсiп:

– Айналайын жалғызым, арысым! – деп, қапсыра қысып, бетiнен сүйдi.

Бұл жолы Ербол Хомутовты паралап келген сияқты. Дәркембайдың тұтқын жiгiт әкесi екенiне әбден сенген надзиратель жаңағыдай шын сағынышты, аталық құшақты көрген соң, "сөйлессiн" деп тайып кеттi.

Абай Дәркембайдың құшағынан шығысымен, өзге екеудi ендi ғана таныды. Әуелi қараңғы үйде беттерiне көлеңке түсiп тұрғандықтан аңғара алмаған едi. Таныды да, таң болды. Бiрақ, сол таңырқау үстiнде қатты сүйiндi. Әлi күнге үнсiз тұрған ұзын бойлы, сом денелi екi жiгiттi де қатты қысып, кезек құшақтады.

Абайды таң еткен сол екi жiгiт. Дәл осы күндерде, Семей түгiл, абақты түгiл, Құнанбай ауылдарының көзiне де көрiнбестей боп, ел iшiне сыймай жүрген жiгiттер.

Ералы жанжалының артынан осы пәле Тәкежанды орнынан түсiрдi. Абайды қалаға жауапқа шақыртып барып, абақтыға салғызды. Онан соң барлық Ырғызбай өрен-жарандары болып, "сол жанжалдың пәле басы, бұзықтары"– деп, Жiгiтек адамдарын таңбалап алған. Түп пәленi Оралбайдан, сонан соң Базаралыдан көретiн.

Одан соң сайлау басында омырау жасап, ұлыққа қарсылық көрсетiп, көп жатақты қоздырған және үйдi құлатып, елдi түгел бiрiктiрген осы тұрған жiгiттер дескен. Олар туралы Тәкежан мен өзге шағымшыл атқамiнердiң көбi, Тентек-ояз кеңсесiне де пiргауарлар түсiрген. Абай ұлыққа берiп шыққан бiрнеше жауабында, дәл осы бiр-екi жiгiтке көп қадалып, қатты өшiгiп сұраған тергеушi ұлықтың аңғарын таныған-ды.

Өз тергеуi ұзай түсетiн болса да, Абай бұл екi жiгiт жөнiнде ұлық қолына дерек боларлық сөз бермеген. Ендi мiнi сол ұлықтар қас көрiп, кәрiн тiгiп отырған екi жiгiт қалаға кiрiп, қақап тұрған ұлықтың абақтысына өздерi кептi.

Абай Дәркембай шалдың да келiсiн қатер көрiп едi. Оның да қағазы жаман болатын. Бiрақ Дәркембайдың бұл үшiн неге болса да iркiлмей басатыны Абайдың өзiне мәлiм.

Таң қылған мынау екi жiгiт. Қазiр олар Абайға күлiмсiреген дос жүзбен қарайды. Шын тiлеулес бейiлiмен, айрылмас бауырлық бiлдiрiседi. Бұлар Жiгiтектiң екi серке азаматы – Базаралы мен Абылғазы. Абай соларға қарап:

– Жандарым-ау, арандай ашылып тұрған арыстанның аузына, сен екеуiңдi кiм әкеп тықты? Әлде бiздiң ауылдар, мен үшiн сендердiң iшкенiңдi зәр, жегенiңдi желiм еттi ме? Сонымен келдiңдер ме? Жөндерiңдi айтшы! – дедi.

Базаралы Абайдың қазiр жаңылғанын айтып бердi.

– Сол айтқаның бiр бiз емес, бар Жiгiтектi сенiң артыңнан шұбыртқандай себеп екенi рас. Бiрақ бұл жолы бiздi ол әкелiп қайтсын. Осы абақтыда отырған сен болмай, Тәкежан болса да, сол сөз айтылар едi ғой. Бiрақ Базаралы мен Абылғазы онда келмек түгiл, "қыңқ" дер ме едi. Ешкiмнiң сызы да, зiлi де жоқ. Мына Дәркембай шалың мен қара сойыл, содыр Абылғазың "сен отырған абақтыда кең сарайдай, өкiнбей отырамын!"– дейдi, "қасынан қалмаймын" деп келдi, – дедi.

Дәркембай мен Абылғазы бұл сөздi екi жақтан, қатқыл салмақпен қостап кеттi.

– Бiз үшiн сен отырма! Бiз жоқшы болуға жарамаймыз. Наданбыз да, дүлеймiз ғой! – деп, Дәркембай бастаған. Ар жағын Абылғазы жұлып алып кеттi:

– Сен үшiн отырамыз. Бiзден не өнедi? Сен тым құрмаса елдiң жылағанын уатарсың. Жоқшы боламын десең еркекше ар-намысты жоқтай бiлерсiң. Бәрiмiздiң келгенiмiз сол. Сен шық, бiз жатамыз!

Түнеугi Қорықта Оспан айтқан жат хабардан соң Абай Базаралыны дұрыстап көрген жоқ-ты. Тек Ералыда, Ояз үйiнде, ашу жалын арасында бiр ғана сәт көзi шалып қалғаны бар. Iшi бiлiп тұр мынау ағайын тобын өзi бастап, өлiмге бекiндiрiп әкелген Базаралы. Ол Абай алдына өзiнiң тамам айыбын "кеш" деп, кiшiлiк етiп келгендей! Бұл үшiн өзiн құрбан еткелi, кешiрiм өтiнiп кеп тұр.

Абай iшпен, қабақпен табысатын күйдi бiраз ойлап барып түйдi. Байлауына жете сала мынау үшеуiне, соншалық бiр жадыраған жүзбен қарады. Жақсы кейiпте тұрып, көбiнше күле сөйледi.

– Ер егесте, нар кешуде. Жаңағы сөздерiң төбемдi көкке жеткiзгендей. Мен шын қатерде болсам жолымда өлгелi, айтқан тоқтым болғалы, ақ сақалымен Дәркембай кептi. Асау бойыңмен сен екеуiң де осыған бекiнiп кеп тұрсың. Қандай оттан сендер таярсың, қандай ажалдан мен тайсанармын? – деп күлiп жiбердi. Бiрақ, жұрт үркетiн түк те жоқ. Құр дәрiлеп атқан Тентек-ояз бопсасына өле кетейiн деп тұрған мен жоқпын. Маған шыбын шаққан құрым батқан жаза да, ыза да жоқ! Бұрын да көп алғыс айтатын жақсы орыс досым бар едi. Сол адам өзiне қоса бiрнеше үлкен, мығым достарды тауып берiп тұр. Соның бiрi, Ояз иттiгiн өз көзiмен көрген байыпты адам – чиновник. Мiне жай осындай. Осы аз күн iшiнде Оязбен менiң жауаптасуым мүмкiн. Ал онымен дауласуға мына Дәркемдi салмай-ақ қояйын! – деп қалжыңдады. Содан соң әзiлқой жүзiн Базаралыға бұрды да:

– Қазаққа қызыл тiлге дес бермегенiңмен, Базеке, сен де бұ жолғы дауды маған бер. Кiсi көбейсе, еселеген тергеу мен дау көбейедi. Пәле, жала қат-қабаттай бередi. Тергеу, тексеру де созылып кетедi. Сендердiң бүгiнгi күндер, бұл тұста керектерiң жоқ. Тез ғана елге қайтыңдар! – дедi де бүгiнгi сөздi тамам еттi.

Қуғыншы боп келген Жiгiтек кiсiлерiн, тұтқын үйiнен қайтарып жiберiп, Абай өзi, бұрынғысынша, сол орнында тағы бiраз отырып қалды. Дәркембай, Базаралылар болса, Ерболменен ақылдасып, өздерiне қатер дегенге қарамай Семейден кетпейтiн болды "Абай үшiн керек бола қалсақ, осыдан табыламыз" деп, Семейдiң ноғай жақ шетiндегi қыр қазағы көп қатынамайтын, бiр оқшау көшесiнен пәтер алды. Ерболмен анда-санда, түн кездерiнде астыртын хабарласып тұрады. Абайдың тергеуi қиындап, жаза кесiк сияқты қысталаң шақ болса, Ералы шатағын да Базаралы өз мойнына алмақшы. Абайдан жан аяғанша, өлген артық деп байлаған.

Нұрғанымды ерекше сүйген көңiлден өзi қайта алмады. Соншалық жалынмен бұған бой ұрған әйел де қызуын iрке алмады. Бiрақ сүйтiп жүрiп Базаралы өзгеден сескенбесе де "Абай бiлген күнi жерге кiремiн-ау" деушi едi. Iшкi-тысқы жарадай боп, бұ да қат-қабаттап келдi. Әсiресе азаматқа сын, елге салмақ боп келген сергелдең, қым-қуыт батады. Абай Базаралының өз алдындағы айыбын бiлсе де, оны әзiрше, ер елемейтiн жарадай бүркеп кеттi.

Абақты iшiнен Абайды көрiп шыққан соң, бұл жөнiнде Базаралы: "жалған намыс қасиет емес, ар сақтаған қасиет дедi-ау Абай, ақылыңнан айналайын!"– дедi. Өз iшiнде тас-томардай түйiлiп жүрген бiр күдiктi осылай жадыратып, сыртқа шығарды.

– Жолдасын таппаған ер азады, басшысын таппаған ел азады, десе болады. Жолдасты да басшыны да тауып мерейiм асып тұрған күнiм осы! Байлау бiреу-ақ. Не Абайды аман шығарып ап, күле жайнап бәрiмiз елге қайтамыз. Немесе Базаралы бас қияды да, осыдан ел бетiн көрмей айдауға кетедi. Қиянға кетедi. Тек, өкiнбей кетедi бұл жолы! – деген.

Дәркембай да Абай турасындағы Базаралы сөзiне өзiнше бiр ойлы шешу айтты.

– Жауға жалынба, досқа тарылма деп жатыр ғой? Бәрекелдi! – дедi.

Абақтыдағы жалғыздық Абай сыбағасы болды. Бiрақ оның досы бiр Базаралы, Дәркембайлар емес соларға ұқсаған тiлеулестер саны молайып тұр.

Абай өзi осы соңғы күндерде жаңадан тапқан тағы бiр оқшау досы барын Ерболдан емiс қана естiдi. Ол досы Ертiс бойлаған "тоғай бойының елi" дейтiн қалың Бура iшiнен келген. Тiнiбектiң үйiне семiзден жараған үш сәйгүлiктi пәуескеге жегiп келiп түскен серi қыз – Салтанат болатын. Тiнiбек пен қыз әкесi – ылди бойының саудагер байы Әлдеке – құдандалы, дос едi.

Оның ауылдары сахара елiндей емес. Ертiс бойында, қалаға жуық жерде егiн, сауда кәсiптерiне көп салынатын. Үй-жайды ағаштан шатырлап, көрiктi қып салатын. Шаhар, базар, жәрменке дегендерге үлкендi-кiшiлi, әйел-еркегi қатынасып жүретiн. Үлгi алуаны Тобықтыдан мүлде бөлек. Сондай ауылдың ұзатылуға жақын жүрген, бойжеткен, ерке қызы осы жолы қасына тоқал шешесiн ертiп, қаладан ол-пұл керегiн алуға келген.

Салтанат бойжеткеннiң Тiнiбек үйiне алғаш келгенi бұл емес. Ол үйдегi Абайдың апасы Мәкiшпен ерекше тату едi. Осы өткен қыста, тағы бiр келген сапарында Мәкiшпен ұзақ сырласқан-ды. Мәкiштен Абай жайын айрықша сұрастырып едi. Сол кеште Мәкiш Салтанаттың өтiнуi бойынша, Абайдың бiр өлеңiн әнге салып айтып берген. Салтанат әннен көрi Абайдың сөзiне құлағын қойған.

Жарқ етпес қара көңілім не қылса да,

Аспанда ай менен күн шағылса да,

Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ,

Саған жар менен артық табылса да!–

деген жүрек зары шыққанда, Салтанат күрсiнген едi. Ала көлеңке кеште Мәкiштiң иығына екi қолын ақырын асып тыңдаған. Кәмшат бөркi басында, қызғылт жүзiн бiр сәтке Мәкiштiң иығына басқан. Артынан өз iсiнен ұялғандай боп, екi бетi ду етiп, ыстық қаны қайнап бойын тез жиып едi. Бiрақ өлең сөзi бұған өмiрiнде естiп көрмеген асыл сырдай көрiнген.

– Әттең дариға-ай! Мынандай арманды айтқызған қыздың мұңы бар дейсiз бе? – деп қана, ол кештегi сөзiн тамам еткен.

Осы қонақ таңертеңгi шай үстiнде Тiнiбектiң бәйбiшесiмен, Мәкiшпен, тоқал шешесiмен ғана оңаша отыр едi. Асығыстау жұмысы бар кiсiдей боп Ербол кiрдi. Мәкiш пен Тiнiбек бәйбiшесi Ерболдан "Абайдың iсi қалай? Босайтын аңғары бар ма? Адвокат не дейдi?"– десiп, екi жағынан ентелеп сұраса бастады."